آموزشی نقد و پایداری ادبیات

[آسو]

پایداری، یکی از موضوعات پرکاربرد ادبیات قرن بیستم است که از تخلف بیگانگان یا خودکامگی و اختناق داخلی سرچشمه می‌گیرد. در دو قرن اخیر که کشورهای مختلف از دست‌برد قدرت‌طلبان و منافع‌جویان در امان نمانده‌اند، ادبیات پایداری ابزار مناسبی است که در اختیار شاعران و نویسندگان قرار دارد تا رشادت‌ها و ازجان‌گذشتگی هم‌میهنان خویش در مقابل ظلم و ستم را به نمایش بگذارند. بنابراین بزرگترین رسالت ادبیات پایداری را می‌توان رساندن صدای مظلومیت یک ملت به گوش جهانیان و دفاع از حقوق پایمال شده ‌آنان دانست. همین جبهه‌گیری ادبیات پایداری، باعث می‌شود که که فعالان این حوزه به مصلحان اجتماعی، رهبران نهضت‌های ضد استعماری و ضد استبدادی یا الگوها و اسوه‌های محبوب اجتماعی تبدیل شوند.

 

[آسو]

- تعریف

عنوان "پایداری"، بر آثاری اطلاق می‌شود که بر دفاع از تمامیت ارضی و ارزش‌های ملی و مذهبی در مقابل هجوم بیگانگان تاکید می‌کنند و یا در گیر‌و‌دار تحولات اجتماعی-سیاسی و برای نیل به آزادی و عدالت اجتماعی به وجود می‌آیند و جان‌مایه ‌آن مبارزه با بیداد داخلی یا دست درازی بیرونی است. [۱] مضامین پایداری همواره وجود داشته و کمتر دوره‌ای را می‌توان یافت که از مضامین پایداری بی‌بهره باشد، اما این مضامین، بسته به شرایط سیاسی و اجتماعی در برخی دوره‌ها پررنگ‌تر است. هنگامی که هویت یک ملت در معرض خطر قرار می‌گیرد ادبیات پایداری ظهور می‌کند. ادبیات پایداری، شامل آثار منظوم و منثور بوده و هدف از خلق این آثار، ایجاد حرکت و انگیزه در جامعه و بالا بردن روحیه ‌مبارزه و مقاومت است. مخاطبان برخی از آثار پایداری از مرزهای یک کشور می‌گذرد و دردهای نوع بشر را بازگو می‌کند و دارای پیامی جهانی و فرامرزی بوده و آینده‌ای روشن را نوید می‌دهند.

 

[آسو]

ادبیات پایداری را به دو شیوه تعریف کرده‌اند، یکی بر دست درازی خارجی و دیگری بر استبداد داخلی و سلب آزادی مدنی و مشروع تکیه کرده‌است. «سروده‌ها و نوشته‌هایی که موضوع اصلی آن دعوت مردم به مبارزه و پایداری در برابر متجاوزان است». ‌ [۲] ‌این تعریف، بیشتر بر تهاجم دشمنان و دست‌درازی متجاوزان نظر داشته و از جنبه ‌اجتماعی ادبیات پایداری غافل شده است. در تعریف دیگری از ادبیات پایداری آمده است: «ادبیات پایداری نوعی از ادبیات متعهد و ملتزم است که از طرف مردم و پیشروان فکری جامعه در برابر آنچه حیات معنوی و مادی آنها را تهدید می‌کند به وجود می‌آید». ‌ [۳] این تعریف بر جنبه ‌تعهد ادبیات پایداری تاکید داشته که هم دشمنان خارجی و هم مخالفان و سلطه‌گران داخلی را شامل می‌شود.

 

[آسو]

۲- گستره

ادبیات پایداری، گستره ‌عظیمی را در برمی‌گیرد و بسته به دوره ‌تاریخی و همینطور زمینه ‌پیدایش آن، دارای زیرشاخه‌ها و موضوعات فرعی متنوعی است. پایداری در ادبیات بیشتر ملت‌ها قابل مشاهده است؛ اما اقوامی که در طول تاریخ خود، مورد تهاجم بیگانگان و یا ظلم و ستم داخلی قرار گرفته‌اند، بیش از دیگر ملت‌ها به مضامین پایداری پرداخته‌اند. در قرن اخیر و در ادبیات کشورهای آمریکای لاتین، آسیای میانه، ویتنام، ایرلند، بوسنی و هرزگوین، افغانستان و خاورمیانه بنابه موقعیت جغرافیایی و همچنین دلایل سیاسی و اجتماعی، مضامین پایداری نمود گسترده‌ای داشته است. مبارزه ‌بومیان آمریکا برای مقابله با تبعیض نژادی، اشعار ضد نابرابری و استعمار در آفریقا و آسیا، نشان‌دهنده ‌پیشینه ‌طولانی ادبیات پایداری است.

 

[آسو]

ادبیات پایداری در قالب‌های مختلف ادبی همچون شعر، داستان، زندگی‌نامه، نمایش‌نامه، طنز، هجو و... تجلی یافته که برای نمونه می‌توان به این موارد اشاره کرد. منظومه ‌"سینوهه" که نوعی زندگی‌نامه ‌خود نوشت است از نخستین آثار داستانی در حوزه ‌ادبیات پایداری کشور مصر محسوب می‌شود. [۴] ‌در کشورهای اروپایی در کنار شعر و داستان، نمایش‌نامه ‌پایداری نیز پررونق بوده است. از مهمترین این نمایش‌نامه‌ها می‌توان این موارد را ذکر کرد: "سایه تفنگ‌دار" و "خیش و ستارگان" از شون اوکیسی، "مگس‌ها" و "مرده‌های بی‌کفن و دفن" از ژان پل ساتر و "شب‌های خشم" از آرمان سالکرو. [۵]
در ایران نیز مضمون‌های پایداری در قالب زندگی‌نامه ‌داستانی، رمان، داستان کوتاه، شعر و نمایش‌نامه بیان شده است که در ادبیات پایداری دوران مشروطه و انقلاب اسلامی بسیاری از این گونه‌ها را می‌توان مشاهده کرد.

 

[آسو]

۳- ادبیات پایداری در جهان

در طول تاریخ، در کشورهایی که با حکومت‌های خودکامه یا دست درازی همسایگان و منافع‌طلبان روبه‌رو بوده‌اند ادبیات پایداری پر رونق‌تر است. به همین دلیل کشورهایی مثل آمریکای لاتین یا کشورهای آسیایی بیشتر از کشورهای اروپایی وآمریکای مرکزی و کانادا ادبیات پایداری را تجربه کرده‌اند. ظلم-ستیزی، آرمان‌گرایی، دعوت به ایستادگی و اعتراض، میهن‌دوستی، القای امید و آینده ‌روشن، ستایش آزادی، تکریم انقلابیون و... از مؤلفه‌های مشترک ادبیات پایداری در جهان است. [۶] ‌اگرچه ادبیات پایداری غرب، در قرن هجده و نوزدهم و پس از آن در جنگ جهانی دوم به اوج شکوفایی خود رسیده است؛ اما ریشه ‌آن را باید در ادبیات حماسی یونان و روم باستان جستجو کرد.

 

[آسو]

ادبیات پایداری اروپا در حوزه ‌شعر داستان و نمایشنامه قابل بررسی است. پیشینه ‌شعر پایداری اروپا به ایلیاد و اودیسه ‌هومر بازمی‌گردد، اما شعر پایداری نیز مانند سایر گونه‌های این نوع ادبی در جنگ جهانی اول و دوم با آثاری از پل الوار، ناظم حکمت،‌ هانریش‌هاینه، آنا آخماتوا، ویزار ژیتی، فرانتس یوهاس، آنتونیو ماچادو و... رونق گرفته است.
از معروف‌ترین داستان‌های پایداری و مقاومت اروپایی در قرن هجده و نوزده میلادی می‌توان به این موارد اشاره کرد. "بینوایان" از ویکتور هوگو، "جنگ و صلح" از لئو تولستوی، "پل رودخانه ‌کوای" از ایو آندرویچ، "آزادی یا مرگ" از نیکوس کازانژاکیس، "کارت پستال" از‌ هانریش بل و.

 

[آسو]

ادبیات پایداری در آمریکای لاتین نیز از رونق ویژه‌ای برخوردار است برای نمونه می‌توان به پابلو نرودا اشاره کرد که با کتاب‌های "انگیزه ‌نیکسون‌کشی" و "جشن انقلاب شیلی" در شمار شاعران پایداری شیلی گرفته‌ است. هریت بیچر استو، نویسنده ‌داستان "کلبه ‌عمو تم" نیز یکی از نویسندگان ادب پایداری آمریکا به شمار می‌رود که با کتاب خود به مبارزه با برده‌برداری پرداخته است. جنبش‌های استقلال‌طلبانه در هند و کشورهای آفریقایی نیز باعث رونق ادبیات پایداری در این مناطق شده است.

 

[آسو]

۴- ادبیات پایداری در کشورهای ادبی

بارزترین گونه‌های ادبیات پایداری را در ادبیات عرب به ویژه شعر معاصر عربی، می‌توان مشاهده کرد که از آن به عنوان "ادبیات مقاومت" نیز یاد می‌شود. بنابراین اصطلاح پایداری را می‌توان برای ادبیات فارسی و اصطلاح مقاومت را در مورد ادبیات عرب به کار برد.

 

[آسو]

درباره ‌پیشینه ‌کاربرد اصطلاح مقاومت در ادبیات عرب نوشته‌اند: «اگرچه اصطلاح ادبیات مقاومت جدید و مربوط به سده ‌معاصر است با نگاهی دقیق به تاریخ ادبیات معاصر جهان به راحتی می‌توان نمونه‌های فراوانی از این ادبیات را بین آثار پیشینیان به دست آورد». ‌ [۷] ‌در کشورهایی همچون فلسطین، مصر و لبنان نمونه‌های برجسته‌ای از ادبیات پایداری یا مقاومت را می‌توان مشاهده کرد. شاعرانی همچون غسان کنفانی، محمود درویش، جبرا ابراهیم جبرا، فدوی عبدالفتاح آغاطوغان و... را می‌توان از برجسته‌ترین شاعران ادبیات مقاومت دانست.