هنر نمدمالی

[Ayumi]

نمد چیست؟​

نمد ساده ترین نوع کف پوش است و ساخت آن احتیاج به دستگاه خاصی دارند. در نمد مالی در واقع از خاصیت طبیعی پشم(Wool) که عبارت از در هم پیچیدن الیاف آن در اثر رطوبت و فشار است استفاده می شود. در واقع نمدمالی هنری است که محصول نهایی آن نمد است و تنها زیراندازی که به کمک بافتن شکل نمی گیرد، نمدمالی می باشد. این ادعا از اسم این هنر نیز مشخص است. در واقع احتمال دارد که اولین بار بافندگانی که الیاف پشمی خود را شسته و برای گرفتن رطوبت آن با چوبدستی ضربه هایی به پشم می زده اند، موفق به کشف این خصوصیت پشم و در نتیجه موفق به بوجود آوردن صنعت نمدمالی شده باشند.

 

[Ayumi]

نمدهای ایران، در هر منطقه از این سرزمین، رازی سر به مهر دارند كه با شكل های تجریدی و نمادین و رنگ های برگرفته از طبیعت، بخشی از فرهنگ هنرهای عامیانه ما را تشكیل می دهند. فرهنگی كه سرشار از زیبایی، رمز و راز، عشق و … و به یك معنی مالامال از زندگی است. هنر نمدمالی محتملاً بر هنر بافندگی مقدم بوده است. نمد در آسیا به ویژه در ایران از زمان های قدیم به عنوان لباس، كلاه، خیمه و زیرانداز به كار می رفته و در شرایطی سخت تولید می شده است. تهیه و ساخت نمد در ایران همچنان به صورت سنتی صورت می گیرد و هنرمند ایرانی با نقش و نگار و دستان توانمند و هنرمندانه خود بدان روح تازه ای می بخشد.

 

[Ayumi]

نمدمالی صنعتی است كه با تمام اعضای بدن در ارتباط است و نمدمال با عشق تمام به كار، همراه با حركات موزون و دلنشین دست و پا و خواندن شعرهای لطیف و موزون خستگی مفرط ناشی از كار مداوم را همراه با عرق كردن فراوان از تن خسته خود بیرون می كند و به انتظار فرش كردن دستمایه تلاش خود می نشیند. دستمایه ای كه نقش های رنگارنگ طبیعی جلوه ای از طبیعت زیبا را با نقوش ساده و صمیمی به بینندگان نشان می دهد تا منظر زیبای صنعت دست بشر را كه خداوند سبحان دراختیار اشرف مخلوقات قرارداده است، نظاره گر باشد.

 

[Ayumi]

تولیدات صنایع دستی، صرف نظر از درآمدزا بودن، برآورنده بسیاری از نیازهای خانوار تولیدكننده یا ساكنان منطقه تولید نیز هست و از بین این نوع تولیدات، نمد جزو صنایعی است كه چنین خصوصیتی دارد. نمدمالی، حرفه ای سنگین و در بسیاری نقاط كشور نظیر استان سمنان و كرمانشاه حرفه ای مردانه است. با این وجود، در بخش هایی از كشور عموما و در تركمن صحرا خصوصا، زنان متعددی دست اندركار تولید این محصول هستند.

 

[Ayumi]

تاریخچه و پیشنیه نمد و نمدمالی​

نمدمالی از ابتدایی ترین شیوه های نساجی است كه گفته می شود ابتدا در آسیای میانه به وجود آمد. از دوره نوسنگی مردمی که با پشم سروکار داشته اند نمد را می شناختند. اسناد و مدارک چینی 2300 پیش از میلاد درباره پادری، زره و سپر نمدی خبر می دهد. درگورهای عصر مفرغ درآلمان نمدهایی پیدا شده که تاریخ آن به 1400 پیش از میلاد می رسد.

نویسندگان کلاسیک از همر به این طرف درباره نمد سخن گفته اند و آن را بطور عمده به ایران نسبت داده اند. در گور سکاهای سده پنجم پیش از میلاد مسیح که در قسمت های مستور از برف و یخ روسیه مرکزی پیدا شده اشیاء نمدی زیادی چون پرده قالی، عرقچین، جل اسب و پتو به دست آمده است. قبایل ترک که از این نواحی مهاجرت کرده اند و چادرنشین های ایرانی نیز تا به امروز استادان مسلم هنر نمدسازی هستند.

نه تنها کپنک نمدی با کلاه و آستین یکپارچه درست می کنند، بلکه در تزیین و آرایش نمد با نقشه هایی که از پشم رنگ شده در دور نمد به کار می برند استاد هستند. روشی که این چادرنشینان به کار می‌بردند ساده بوده و تا امروز هم پایدار بوده است. قدیمی ترین نمد موجود در گنجینه سلطنتی (شو سو یین) در نارا واقع در ژاپن متعلق به قرن هشتم پیش از میلاد است، این نمد ها را از راه داد و ستد یا به عنوان پیش کش به ژاپن می آوردند. شیوه نمد مالی و تهیه نمد از زمان های گذشته تا کنون تغییری نکرده است و در نقاط مختلف تقریبا یکسان می باشد اما موادی که به پشم می افزایند گوناگون است. مثلا در مازندران آب خالص٬ در باختران و فارس صابون بدین منظور مصرف می شود.

در نواحی دشت گرگان تا بابل، آمل، رامسر و کلار دشت نمد مالی انجام می گردد. ایلات ترکمن نیز نمد را جهت پوشش سقف و اسکلت چوبی کلبه و یورت خود می مالند و نوعی نمد مرغوب نیز با نقش های گوناگون جهت زیر انداز و مفروش نمودن کف کلبه فراهم می سازند. نمد مالی در نواحی اصفهان، بروجن و بختیاری نیز رایج بوده است در باختران در شهرهای قصرشیرین، سر پل ذهاب، اسلام آباد غرب و کرند نمد مالی متداول است.

به نقل از کتاب سیری در صنایع دستی ایران (تالیف: جی کلاگ) به روایت داستان عامیانه ای که در میان نمدمالان سمنان و مازندران مشهور است. پسر حضرت سلیمان چوپانی بود که می خواست از پشم گوسفندش برای بافتن پارچه استفاده کند. پس از آن که چندین بار در این آرزو ناکام شد، دست از کوشش بر داشت و از روی ناامیدی پشم را مشت کوبید و اشک اندوه بر آن ریخت اشک ها به درون الیاف پشم راه یافت و آنها را به هم چسباند آنگاه پسر حضرت سلیمان دریافت که از خیساندن و مالیدن پشم پارچه ای برایش ساخته شده است. بدینسان نخستین نمد آفریده شد و یاد پسر حضرت سلیمان تا این زمان به عنوان رب النوع نمد مالان شمال ایران زنده مانده است.

این افسانه درباره (آفرینش ) نمد گواه آن است که نمد مالی کهن ترین شیوه شناخته شده در بافت است و نمد شاید کهن ترین شکل کفپوش دستباف است. هم اكنون این هنر قدیمی به صورت نیمه صنعتی تهیه می شود. یعنی پنجاه درصد آن به صورت دست ساز و ‪ پنجاه درصد دیگر توسط دستگاه انجام می شود. به عنوان مثال در روستای ابرسج شاهرود پنجاه نفر با پانزده دستگاه مشغول تولید نمد هستند. قیمت دستگاه ها و تهیه آن برای صنعت گران بسیار بالا است هر دستگاه بالغ بر ده میلیون قیمت دارد

درحال حاضر این هنر به صورت استاد شاگردی آموزش داده می شود. از آنجا كه تولید نمد كار بسیار سخت و بازار فروش آن كم است محصول آن به صورت فراوان در بازار و در دست عموم قرار ندارد. مهم ترین تولیدات نمدی امروز به صورت زیراندازهای نمدی، جلودری، تن پوش های نمدی، نمد چوقا و امثال آنها ارائه می شود.

 

[Ayumi]

مواد و ابزار مورد نیاز در نمدمالی​

در نمدمالی عمل بافتن انجام نمی شود بلکه با ایجاد فشار و رطوبت و حرارت، موجب درهم رفتن الیاف پشمی می شوند. دو خاصیت جعدیابی و پوسته ای شدن پشم امکان تولید نمد را فراهم می کنند. پشمی که برای تولید نمد به کار می رود پشم بهاره گوسفند با الیاف بلند است. از صابون و زرده تخم مرغ نیز می توان برای بهتر شدن کیفیت کار استفاده کرد.

مقدار پشمی که برای هرمترمربع نمد لازم است با مقدار پشم لازم برای تولید قالی برابر است اما چون زمان تولید نمد بسیار کوتاه تر است (حدود یک روز) قیمت آن پایین است. معمولا نمدمالان فعالیت خود را از اوایل فروردین ماه آغاز كرده و در اواخر مهرماه خاتمه می دهند و بهترین پشم در كار نمدمالی، پشم شش ماهه اول سال است.

• پشم گوسفند: پشم به عنوان مهمترین ماده اولیه برای نمد مالی از خصوصیات ویژه ای برخوردار است که اگر نبود این خصو صیات ویژه در پشم شاید ساخت نمد به عمل نمی رسید.

 

[Ayumi]

ویژگی های پشم در نمد مالی​

پشم، رشته هایی است که مانند مو وکرک بر روی بدن گوسفند وشتر می روید و خشن و زبر و مجعد است و با رشتن آن نخ و سپس پارچه یا انواع فرش بافته می گردد. الیاف پشم از ماده مخصوصی به نام کراتین(keratin) تشکیل گردیده و ویژگی اسیدی و بازی را تواما دارد و این بدان جهت است که دارای مقدار مساوی از عوامل کربکسیل و آمین می باشد. پشم خام دارای 16 تا 70 درصد نا خالصی بشرح زیر است :

• چربی: که عامل جلوگیری از شکستن الیاف می باشد و در پوست حیوان تولید می شود.
• رطوبت: که درصد آن در پشم های مختلف متفاوت است.
• گرد وخاک، کثافات، مواد معدنی دیگر ومواد گیاهی خشک شده: که برای از بین بردن آنها علاوه بر شستشو باید از روش خاک گیری و کربونیزه کردن(Carbonized) نیز استفاده نمود.
• حدود 90 در صد لیف پشمی از سلول های پوستی تشکیل شده و قابل ذکر است که سلول های پوستی نیروی کشش الیاف پشمی را که به حدود 20تا40 درصد می رسد و نیز رنگ طبیعی آن را تامین می نماید.
• الیاف پشم طبیعی دارای خواص فیزیکی وشیمیایی است که برای این ماده مهم، کیفیت و ویژگی هایی بوجود می آورد و تا اندازه ای وجه مشخصه مرغوبیت آن است وهمین خصوصیت است که آن را مناسب بکارگیری در ساخت نمد و بافت فرش می سازد.

بهترین پشم در کار نمد مالی، پشم گوسفند و از نژاد مرغوب آن است و در ایران از نواحی خراسان٬ آذربایجان ٬ فارس٬ لرستان٬ خوزستان٬ کردستان٬ باختران و اصفهان بدست می آید.

 

[Ayumi]

مراحل آماده سازی پشم جهت بکارگیری در ساخت نمد​

پس از اینکه پشم روی بدن گوسفند به حد کافی و مناسب بلند شد٬ پشم چینی آغاز می شود و بعد از چیدن پشم نوبت به تمیز کردن می رسد. به این طریق که ابتدا خار و خاشاک لای پشم ها را که در اثر موارد مختلف با گوسفند همراه شده٬ جدا می کنند و پس از آن جهت گرفتن خاک و چربی اضافه و زائد از پشم٬ آن را با آّب ولرم می شویند. بعد از شستشو وخشک نمودن آن به وسیله کمان و یا در صورت امکان با دستگاه حلاجی، پشم را اصطلاحا می زنند که به آن پشم محلوج می گویند.

علت اینکه این عمل انجام می شود این است که:

• الیاف از هم جدا شود و خاصیت نفوذ پذیری جهت مواد لازم و جدید را پیدا کند.
• هر لیف خاصیت ارتجاعی خود را باز یابد.
• مواد خارجی و ناخالصی باقی مانده در پشم ٬از آن جدا شود.

بعد از حلاجی٬ پشم آماده رنگرزی می شود که در جای خود توضیحات لازم داده خواهد شد.

• صابون:

صابون یکی از تمیز کننده ها ی مواد فرش و نمد است. صابون ها از ترکیب روغن جامد و یا مایع یا سود در اثر حرارت فراهم می گردد. این تمیز کننده دارای انواع مختلفی است و اختلاف عمده این گونه ها به جهت نوع چربی و قلیایی ومواد اضافی مصرف شده درآنها می باشد.

صابو ن ها از لحاظ سختی به 4 گروه تقسیم می شود:

• صابون های سخت یا صابون سدیم که در خانه ها بکار شستن دست و لباس می رسد.
• صابون نرم یا صابون پتاسیم(potassium) که براثر مشکلات حمل ونقل وبرخی خدمات قیمت آن بالاتر است.
• صابون های طبی ٬ مانند صابون های میکرب کش اسید فنیک(Phonic acid) ٬ قطران سوبلیمه(Qatran Sublime) و غیره … .
• ت: صابون های کاغذی که ازطریق تزریق موادلازم به کاغذ فراهم شده وخشک می گردد.

برای تهیه صابون های لباسشویی مقدار سود بیشتری مصرف می گردد تاصابون بدست آمده چربی لباس را بهتر پاک کند. صابون به دلیل داشتن خاصیت قلیایی چربی هارابه صورت ذرات بسیار ریز درمی آورد. بدینگونه برطرف سازی آن را تسهیل می نماید.

برای تهیه انواع صابون چربی ها را با سود سوزآور(سود کاستیک ) می پزند و سپس نمک به آن می افزایند. صابون چون درآب نمک حل نمی گردد و روی آب می ایستد آن راجداکرده کاملا می شویند ومجددا حرارت داده وبه صورت قالب یاسایر انواع درمی آورند

درنمدمالی ازنوع صابون‌های سخت استفاده می کنند که درقسمت مراحل تولید شرح داده خواهد شد.

• آب:

مایعی است بی رنگ و بی بو و اندکی قابل تراکم مرکب از اکسیژن(Oxygen) و هیدروژن(Hydrogen) که در طبیعت به وفور موجود است. مواد داخل در آب را بر دو گونه اصلی زیر می توان تقسیم نمود:

الف: سختی ها که بوسیله تصفیه فیزیکی از آن جدا می گردد.

ب: مواد معدنی ترکیب شده با آب مانند کلسیم(Calcium) ٬ منیزیم(magnesium) و پتاسیم(potassium).

 

[Ayumi]

آب را در طبیعت به دو نوع کلی می توان یافت:

1. آب های سطحی: که در سطح زمین یا به فاصله کم از آن در زیر زمین موجود است . مانند آب رود خانه، جویبار٬ دریاچه٬ چاه های دستی و کم عمق.
2. آب های زیر زمینی: این آب ها در داخل سطوح زمین نفوذ کرده در طبقات غبر قابل نفوذ جمع می گردد و سرانجام قسمتی از آ ن به روش های گوناگون از جمله حفر چاه ها به سطح زمین هدایت شده مورد بهره برداری قرار می گیرد.

آب هایی که علاوه بر سایر مصارف در رنگرزی الیاف٬ پنبه(cotton)٬ پشم(Wool)٬ ابریشم(Silk) و نیز شستشوی الیاف و ساخت نمد مورد استفاده است در طبیعت بگونه های زیر یافت می گردد:

• آب رودخانه
• آب قنات
• آب چاه های عمیق٬ نیمه عمیق
• آب چاههای دستی
• آب لوله کشی شهرها
• آب های موجود در پایاب ها٬ آب انبار ها٬ حوض ها٬ استخر ها و منابع دستی و صنعتی و کار خانه ای٬ که بهتر از همه آنها٬ آب لوله کشی شهری به لحاظ آزمایش مکرر و گرفتن سختی از آب٬ مناسب به نظر می رسد و می توان از آن آب به راحتی در نمد مالی استفاده کرد.
• رنگرزی مواد اولیه پشم (جهت ایجاد نقش در نمد):

رنگ با چشم دیده می شود و با احساس درک می گردد و عقل آن احساس را در یافت داشته مورد تجزیه و تحلیل قرار می‌دهد رنگ ها در زندگی معنوی و عاطفی انسان ها نیز تاثیرات غیر قابل انکار دارند و چه بسا منظره ای با رنگ های متفاوت تاثیرات مختلف بر بیننده می گذارد به طور مثال هوای آفتابی با اشعه طلایین خورشید انسان را شاد می کند و بلعکس هوای بارانی و هوای مرطوب و تاریک باهمان منظره غم فزا است.

اما رنگ های مورد مصرف نمدها، معمولا همان رنگ های اصلی یعنی زرد و آبی و قرمز است. و در کنار آن از رنگ های طبیعی خود پشم نیز بهره کافی گرفته می شود مانند رنگ سفید و سیاه و قهوه ای که اصطلاحا پشم خود رنگ گفته می‌شود.

رنگرزی بین نمدمالان بسیار ساده انجام می گیرد ابتدا آب را گرم می کند و سپس مقداری رنگ شیمیایی (رنگ های اسیدی)که امروزه در بازار به وفور پیدا می شود را در مقدار کمی آب حل می کند و به آب داغ روی اجاق اضافه می کند و پس از هم زدن اضافه نمودن مقدار زاج سفید پشم را به محلول آب و رنگ فرو می برند هر از گاهی محتویات پاتیل را هم می زنند تا رنگ به همه پشم نفوذ کند و بعد از ساعتی پشم را بیرون آورده و شستشو می دهند و خشک می کنند.

 

[Ayumi]

ابزار و مشخصات دستگاه های تولیدی در نمد مالی​

به نام کمان حلاجی و مشته آن٬ ابزار دیگری به کار برده نمی شد اما امروزه باآمدن ماشین حلاجی دیگر از کمان استفاده نمی شود. چرا که ماشین کار حلاجی را آسان نموده است، زحمت کار گر نمد مالی را نیز کم کرده است هم چنانکه سرعت کار را نیز بالا برده است.

به هر حال ابزار و دستگاهای مورد استفاده در نمد مالی به قرار زیر است:

کمان دستی ساده حلاجی​

کمان حلاجی کمان مخصوصی است که بدان وسیله حلاجان پنبه و پشم را به منظور جداسازی الیاف آن از یکدیگر می زنند کمان حلاجی از سه قسمت تشکیل می گردد.

• چوبی به نام چوب کبود از بید یا چنار که استخوان بندی آن است.
• بادزن انتهایی که از چوب گردو می سازند و دستگیره ای بدان وصل می شود که نقش لنگر کمان را بازی می کند. دف نیز نامیده می شود.
• زه کمان که در باختران، ژیمی گویند و آن را از رود ه گوسفند می سازند. حلاج یا مشته یا مضراب که گوشت کوب مانند است به زه کمان ضربه میزند و آن را به ارتعاش در می آورد٬ این ار تعاشات بوسیله زه به الیاف برخورد کرده آن را از یکدیگر جدا می کند.

کمان حلاجی بر دو گونه است که به شرح زیر است:

کمان دستی (که شرح آن در بالا آمد) و کمان چند زهی که برای زدن الیاف به مقدار زیاد به کار می رود و در عمل به سقف وسیله طنابی آویخته می گردد و الیاف در زیر آن ریخته شده زده می شد.

پنجه یا شانه یا چوب پنجه​

چوب پنچه وسیله ای است برای پهن کردن پشم هایی که برای پوشاندن نقشه روی نقوش می ریزند به اصطلاع زمینه و تنه اصلی نمد را می سازند.