هنر نمدمالی

[Ayumi]

ماشین حلاجی​

این ماشین، وسیله است که از یک واحد ورودی و یک واحد خروجی تشکیل یا فته و در داخل آن قطعاتی بکار گرفته شده تا مانند ارتعاشات کمان عمل کند و الیاف و پشم را از هم جدا سازد و خار وخاشاک و نا خالصی پشم را از آن جدا نماید. همچنان که گفته شد هر واحد نمد مالی یک دستگاه ماشین حلاجی در کار گاه خود دارد.

حصیر یا بوریا​

معمولا این نوع حصیر که به عنوان قالب برای نمد مال به حساب می آید از نوعی الیاف نباتی تهیه می شود که خود نمد مال آنرا می بافد. چرا که حصیربافی خود یکی از صنایع دستی است. حصیر را یا از برگ درخت خرما و یا از ترکه شاخه نرم درختان و یا نوعی الیاف نباتی بنام لیق و یا از نی مثل: نی باتلاقی و یا نی باغی وهمچنین نی خیزران یا با مبو معروف به هندی تهیه می کنند.

 

[Ayumi]

مراحل تولید نمد​

• ابتدا قالب نمد را در کف کارگاه پهن کرده و نمدمال آماده نقش پردازی می گردند.

استاد کار نمد مال مانند یک نقاش که از ذهن خود کمک می گیرد و کار را با رنگ های روی نمد (که قبلا به شکل فیتیله یا به پود ضخیم در فرش البته بدون قاب آماده شده ) آغاز می کند. نقش ها همچنان بطور ذهنی از گنجینه نقوش سنتی که به یاد سپرده است تهیه می شود و هر محلی به ویژگی های نقوش خود ممتاز است و نه به الگوگی مراجعه می شود و نه وسیله ای برای اندازگیری بکار می رود فیتیله پشمی رنگی مورد نظر را (که قبلا روی ان با دست ها به صورت فیتیله یا ریسمان درآورده اند ) در حاشیه نقش بکار می گیرد و معمولا در یک مستطیل دراز با آن طراحی می کنند.

این طرح را ممکن است با 2یا 3 رنگ انجام دهند. آنگاه نقش از حاشیه به سوی متن پیش می رود. نقش ممکن مرکب از رشته حرف S به شکل زنجیر باشد که گل های مدور بر گرد آنها تشکیل می دهد. بدینسان که با گرداندن پشم بدور شست پدید می آورند. حاشیه ها ممکن است به صورت مارپیچ، لوزی و یا هفت و هشت باشد و یا حتی مثلث باشد. بعد از انکه طرح نقوش کامل شد نوبت به کار ترسیم وجزئییات و پر کردن نقش آغاز می شود.

هنگامی که نقش بندی پایان می گیرد پشم حلاجی شده را به قطر سه سانتی متر نسبتا متراکم روی طرح انبوه می کنند. آنگاه پشم حلاجی شده زمینه را شانه می کنند زیرا اکنون تهیه نقش یا نقش چیدن به پایان رسیده و مرحله ریختن پشم آغاز شده است. پشمی که اینک بکار می رود از بهترین نوع است زیرا هم بیشتر فرسودگی نمد را باید تحمل کند و هم بیشتر به چشم می خورد. عمل شانه کردن با وسیله ای به نام چوب پنجه پشم را هموار می کند. ضخامت پشم اینک تا زانو می رسد.

بعد از این مرحله نوبت به پاشیدن آب و خیساندن پشم می رسد. سراسر طول و عرض پشم را آب می پاشند و بعد از آن قالب را که پشم ها و نقش ها روی آن گسترده شده است در کرباس می پیچند وطنابی به دور آن می‌بندند . اینک کار استاد کار نمد مال آغاز می شود. بدین معنی که روی نمد می ایستند و بیش از یک ساعت آن را با پا از یک دیوار به دیوار دیگر می مالند. البته امروزه این کار را ماشین برقی نمد مالی انجام می دهد. اینک مرحله اول نمد آماده است. حال دیگر به راحتی می توانند نمد را از قالب جدا کرد و استاد کاران دیگر بار با دستهای خستگی ناپذیر خود آن را مالش می دهند و قناصی های آنرا بر طرف کرده و در آخرین مرحله لبه های آن را بر گردانده و اصطلاحا لب گیری کنند.

نحوه عمل آن بدین صورت است که ابتدا لبه های آن را با مقداری صابون محلول در آب خیسانده و لبه ناقص نمد را که تا یکنواخت نیز می باشند با مقداری پشم که لای لبه های بر گشته قرار می دهند آن را یکنواخت ساخته و دوباره نمد را لول کرده و آماده برای مالش مجدد توسط نمدمالان است . نمدمالان در حالی که پاهایشان را روی لوله نمد و دست ها را روی زانوان گذارده اند نمد را با نشان دادن روی پاشنه هایشان جلو می رانند٬ سپس پاهایشان را بلند می کنند و محکم به روی آن می کوبند آنگاه نفس زنان٬ نمد را با انگشتان پا به عقب می چر خانند و سرانجام دوباره با پاشنه آن را به جلو می رانند.

ضرب این حرکات ساده و به صورت یک دو .سه . چهار به جلو ٬ و یک دو سه . چهار به عقب است و تکیه بیشتر به روی ضرب چهارم است. پس از یک ساعت کار نمد باز می شود و در این حال نقش کاملا در جسم آن جای گرفته است که شبیه به فرش دستبافی به نظر می آید. استاد کاران دو سوی نمد را گرفته و می کشند که هیچ گونه ناراستی در شکل آن نماند که این عمل را کش دادن می گویند. سپس همچنان که گفته شد مخلوط صابون و آب و یا آب خالص را روی تمامی سطح نمد می پاشند و نمد را میپچند و این بار به مالش آن با دست می پردازند و پس از آن٬ دشوار تر از همه مر حله آخر است که دو نفر در حالی که دست هایشان رابه شکل ضربدرنگاه داشته اند همزمان وهماهنگ با یکدیگر نمد را بلند میکنند و برمی گردانند.

بعد خم شده بادست هایشان آن را به زمین می کوبند و سپس درحالی که روی انگشتان پایشان بلند می شوند با تمام قوت به آن فشار می آورند این را به کوب یا چکمال زانویی می گویند. و هنگامی که نمد به شکل نهایی آماده شد آن را مدت 3 تا 4 روز بر حسب موقع سال بیرون می گذارند تا خشک شود و پس از آن نمد را می شویند دوباره خشک می کنند.

البته امروزه این مرحله کار را که بسیار دشوار و زحمت بسیاری می طلبد دستگاه نمد مالی انجام می دهد که عمل دستگاه نیز همان ضربه هایی است که به دست استاد کار نمد مال انجام می شد.

 

[Ayumi]

نوع تولیدات نمد​

نوع تولیدات این صنعت یا به عبارتی هنر صنعتی انواعی از نمد است که با ابعاد گوناگون تولید می شود. بیشتر تولیدات از نوع فرش انداز می باشد که به ابعاد 3 ٭ 5/1 و یا بیشتر یا کمتر و همچنین به صورت گرد و پادری تهیه می شود.

نوع دیگر تولیدات نمد لباسی است برای چوبانان که در این منطقه به آن خلیک یا خلک می گویند و نوع دیگر از تولیدات نمد سرکش اسب می باشد که شکل خاصی دارد و همچنین عرق گیر اسب محسوب می شود و نیز نوع دیگری از آن که کوچکتر از سرکش اسب می باشد به نام زیر زینی اسب تولید می شود که زیر زین اسب قرار می گیرد.

برای آن که زین از جنس سخت می باشد و احتمال صدمه دیدن بدن اسب می رود که این نمد در واقع اسب را مصون می دارد. نوع دیگر تولیدات آن کلاه نمدی است. که امروزه در این منطقه دیگر خریداری ندارد و تولید نمی شود مگر از روی تفنن و سر گرمی کسی دست به تولید آن بزند.

 

[Ayumi]

نقوش به کار رفته در نمد و نمدمالی​

همچنان که در پیش از این گفته شد نقوش به کار رفته در نمد مالی از گنجینه های نقوش سنتی که به طور ذهنی به نسل جدید رسیده به کار گرفته می شود. که در این منطقه شاید به تعداد انگشتان یک دست از آن نقوش باقی مانده باشد که انواع آن به قرار ذیل است:

• نقش سر علمی
• نقش سر انداز
• نقش چاراینه (چهار آیینه)
• نقش نیشابوری
• نقش کردی
• نقش تلفیقی و…

نقوش عمده در میان ایل یموت شامل بوستانی، آلاجه، قوچق، امزگ، ساری ایچیان (عقرب) گل، كچه نقش، تیرانا، گزرمن، توینك نقش، دیهگزی (چشم شتر)، بستان نقش، دورت امزگ، تاریم نقش بوده و نیز طرح قوچ كه در بیشتر دست بافته های تركمن كاربرد دارد كه یكی از اصلی ترین طرح های نمد می باشد.

 

[Ayumi]

معنای چند اصطلاح در نمد مالی​

• او ave و اوکشی ave keshi : پشمی است که بعد از حلاجی ٬ رنگ شده و بر روی ران نمد مال و بالای زانو با مقداری کشش به شکل ریسمانی در می آورند که در موقع چیدن طرح و نقش نمد بکار می رود.
• بکش بپیچ: کشیدن نمد به طرف خود و لوله کردن نمد.
• پرونده کردن: بعد از این که نقش کاملا در جسم و جان نمد جای گرفت ٬ دو باره اطراف نمد را با آب آمیخته به صابون آغشته می کنند تا حاشیه ها راست در آید و ضخامت آن ها با ضخامت بقیه نمد یکسان شود. حاشیه ها را محکم میمالند تا خودشان را بگیرند . به این عمل پروند (Parvand)کردن می گویند .
• چوب پنجه: وسیله ای که با آن عمل شانه کردن انجام می گیرد.
• شمال بدی ( shomal bedi): لول نمد را علاوه بر راندن به جلو پر تاب می کنند. باز کردن لول نمد و کم کردن لول نمد.
• شی بدی (shi bedi): لول نمد را به جلو راندن. لول نمد را به جلو پیچاندن.
• کش دادن (kesh dadan): استادکاران دو سوی نمد را گرفته و می کشند تا هیچ گونه ناراستی درشکل آن نماند که به این عمل کش دادن می گویند.
• کوچمه: نوعی نمد ترکمنی به رنگ خاکستری و سفید به عنوان پوشش اسب و عرق گیر در زیر زین اسب استفاده می شود.
• لوخ یا لخ (قالب): یک تخته حصیر که از پوسته حصیر که لیف مانند است وحالت انعطاف پذیر دارد تهیه شده و با نخ های پنبه ای تقریبا ضخیم توسط خود نمد مال بافته می شود و به عنوان قالب جهت چیدن نقوش نمد (نوار چینی) روی زمین پهن می کنند و نمد را قالب گیری می کنند در بعضی مناطق به جای حصیر از پارچه ضخیم استفاده می شود (به آن ماده هم می گویند.)
• نقش بندی: چیدن نوار های رنگی پشم وایجاد طرح برای نمد یا (اوکشی).

 

[Ayumi]

نمدمالی در کجا رواج دارد؟​

نمدمالی در مناطق روستایی علی آباد كتول، سمنان، گنبد كاووس، كلاله، آق قلا گلستان، روستاهای مازندران، سبزوار و قوچان خراسان رضوی و استان لرستان و بندرتركمن و شهرستان اقلید رواج دارد. طرح و نقوش نمد تركمنی از بی نظیرترین نقوش از جهات تنوع و تعدد در هنرهای سنتی كشور به شمار میرود.

نمد تركمن از انواع مهم و معروف نمد ایرانی بوده كه در تركمن صحرا به ان كچه گفته می شود. تركمن ها به نمدمالی كچه باسماق می گویند و آن را بمنظور پوشش اسب، زین و پوشاندن دیوارهای آلاچیق استفاده می كنند. كچه های تیره برای فرش كردن كف ودیواره آلاچیق نیز به كار میرود و این نوع گاهی دارای نقشهای تزیینی نیز میباشد.

بهترین نمد تركمن مربوط به قوم یموت است و هم اكنون نیز بیشتر در مناطق یموتنشین رواج دارد زیرا پرورش و نگهداری گوسفندان نیز در این خانواده ها مرسوم است. بدلیل اینكه تولید نمد نیاز به قدرت بدنی فراوان دارد در بیشتر نقاط ایران نمدمالی توسط مردان انجام می شود اما نمد تركمن را صرفا زنان تولید می كنند. نمدمالی كوهستان بیشتر در روستاهای كوهستانی شهرستانهای گرگان، رامیان علی آبادكتول و مینودشت رواج داشته و در این مناطق به نمد لمد گفته می شود. قطع واندازه تولیدات نمدی استاندارد نیست و بستگی به درخواست متقاضی دارد و نمدتركمنی به شكل منحنی است و نحوه اندازه گیری آن به وسیله وجب دست كه در تركمنی به قاریش معروف است انجام می گیرد.

در حال حاضر نمدمالی بیشتر در استان های مازندران، گیلان، سمنان رواج دارد. در حالی که نمد به عنوان یکی از گرم ترین پوشاک و زیرانداز ها معروف است اما در خانه های ایرانی جایی ندارد و مردم بیشتر سراغ منسوجات بافته شده از الیاف شیمیایی و چینی می روند.

درگذشته ها و حتی تا حدود ۵۰ سال پیش هم نمد در اکثر نقاط ایران استفاده می شده و به خاطر خاصیت هایی که داشت از محبوبیت زیادی برخوردار بود، این که نم را به خود راه نمی داد زمستان ها کف خانه را گرم می کرد و تابستان ها خنک، زیباترین زیراندازهای نمدی در خانه خان های بختیاری انداخته می شد و به همین خاطر نمدمال های این قسمت ظرافت و سلیقه بیشتری به خرج می دادند .

عامه مردم فکر می کنند نمد یکی از پست ترین زیراندازهاست و در نگاه اول تنها آنها را یاد طبقه تنگدست جامعه می اندازد. زیرانداز پستی که بو می دهد، پر از پرز است و خیلی زود وا می رود.

نمی‌دانم ولی شخصا احساس می کنم این کینه ای که نسبت به نمد روا داشته اند، ناحق است. در حالی که در گذشته های دور نمد در خانه اعیان و اشراف هم استفاده می شد، اما حالا وقتی اسم نمد را می آوریم همه چهره در هم می کشند. البته خوشبختانه این روزها نگاه نسل جوان به نمد بهتر است.