معاصر نهضت تنباکو

[Avaexolover]

در نیمه دوم قرن نوزدهم حوادثی در ایران روی داد که موجب دگرگونی گسترده‌ای در ایران شد. در این میان نهضت تنباکو از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است، زیرا این قیام از طرفی اولین تجربه‌ی مبارزه با استعمار با ماهیت اسلامی بوده و از سوی دیگر، در اوج استبداد داخلی پادشاهان قاجاریه (ناصرالدین‌شاه) به وقوع پیوست و زمینه را برای ریشه‌کن کردن استبداد و استعمار از جامعه ایران فراهم نمود. در همین جریان بود که آیت‌الله میرزای شیرازی با صدور فتوای تحریم تنباکو بزرگ‌ترین ضربه را بر پیکر دولت استعمارگر انگلیس نواخت و او را در اهداف شوم و شیطانی خود ناکام گذاشت

 

[Avaexolover]

رقابت‌های استعماری در دوران ناصرالدین‌شاه


رقابت شدید روس و انگلیس بر سر دستیابی به امتیازات بیشتر و چپاول سرمایه‌های مردم محروم این مملکت در اواخر دوره ناصری به اوج خود رسید. هرگاه یکی از دو کشور رقیب موفق به تحصیل امتیازی در ایران می‌شد طرف مقابل یا در الغای آن می‌کوشید و یا حداقل امتیازی در حد آن درخواست می‌کرد.


لرد کرزن ایران آن روز را چنین تصویر می‌کند: «صحنه ایران مانند صفحه شطرنجی شده بود که حرکت یک‌طرف با حرکت و اقدام طرف دیگر مواجه می‌گشت».


در سال 1280 هجری قمری امتیاز تلگراف‌خانه به انگلیس واگذار شد. روس‌ها در مقابل از سال 1298 به بعد طی چند پیمان امتیاز استفاده از تفتیش خطوط تلگراف را در شمال و شمال شرقی کشور تحصیل نمودند.


امتیاز راه‌آهن در سال 1289 به (رویتر) و در حقیقت به انگلیس واگذار شد که با اعتراض علماء دینی و دلخوری روس این امتیاز به نتیجه نرسید. ولی پس از چند سال در سال 1306 هجری قمری امتیاز تأسیس بانک شاهنشاهی ایران و حق نشر اسکناس و... به رویتر داده شد.


چند ماه بعد یعنی در سال 1307 هجری قمری امتیاز تأسیس بانک استقراضی روس به یک تبعه روس داده شد و پس از چند ماه دولت روسیه این امتیاز را به خود منتقل ساخت. در همان سال امتیاز انحصاری ساختن راه تهران به اهواز به انضمام راه بروجرد و اصفهان باواسطه‌ای به انگلیس واگذار شد. در مقابل همان سال امتیاز بهره‌برداری از درخت‌های زیتون ایالت گیلان که متعلق به مردم بود به یک کمپانی روسی بخشیده شد و در سال 1308امتیاز انحصاری بریدن چوب شمشاد از جنگل‌های آستارا تا استرآباد و حمل آن‌ها به خارج به همان کمپانی واگذار شد.


امتیاز کشتیرانی در رودخانه کارون و امتیاز رژی به انگلیس داده شد و پیش از آن به‌عنوان جواز عبور از خاک روسیه برای سومین سفر شاه و درباریان به اروپا، امتیاز کشتیرانی در شمال و چند امتیاز دیگر به روس‌ها داده شد.


از طرف دیگر در آن زمان ناصرالدین‌شاه و دربار به خاطر نداشتن پایگاه مردمی به دو دولت روس و انگلیس متکی بودند. آن دو دولت نقش تعیین‌کننده‌ای را در دربار شاه داشتند. محور عمده حل‌وفصل مشکلات سیاسی، اجتماعی و اقتصادی رژیم حاکم بر اساس جلب رضایت دو ابرقدرت از طریق واگذاری امتیازات و منافع مختلف به آن‌ها تشکیل می‌داد. تا جایی که این عمل به‌عنوان شیوه‌ای سهل‌الوصول در برابر تکاثرطلبی استعمارگران به کار گرفته می‌شد. واگذاری امتیاز توتون و تنباکو یکی از امتیازاتی است که در راستای این سیاست صورت گرفت.

 

[Avaexolover]

زمینه‌ی واگذاری امتیاز تنباکو


یکی از امتیازاتی که درنتیجه رقابت‌های استعماری به انگلستان واگذار شد امتیاز انحصاری توتون و تنباکو به یک انگلیسی به نام تالبوت بود.


در مورد سابقه مصرف توتون و تنباکو در ایران باید اشاره نمود که مصرف توتون و تنباکو از زمان شاه‌عباس یکم صفوی در ایران رواج یافت. البته گرچه شاه عباش تلاش‌های گسترده‌ای را برای جلوگیری از مصرف آن انجام داد اما در این راه موفقیتی به دست نیاورد. از آن زمان کم‌کم تعداد معتادان به توتون و تنباکو افزایش پیدا کرد و تا زمان ناصرالدین‌شاه به چند میلیون نفر رسید، تا این‌که محمد‌حسن خان اعتماد‌السلطنه وزیر انطباعات ناصرالدین‌شاه نخستین بار اندیشه‌ی انحصار تجارت توتون و تنباکو را مطرح کرد. وی در جمادی‌الآخر 1303 پیشنهادی در نه فصل و با عنوان «قانون اداره‌ی انحصاریه تنباکو و توتون و متفرعات آن» به ناصرالدین‌شاه عرضه نمود که البته با بی‌توجهی شاه مواجه گردید. یک سال بعد اعتماد‌السلطنه در نامه‌ی دیگری که در سی فصل تهیه‌شده بود، مسئله‌ی دریافت مالیات از عایدات دخانیات را برای ازدیاد عواید کشور تنظیم کرد. علی‌رغم آنکه ناصرالدین‌شاه قانون فوق را مورد تصویب قرارداد، به سبب مخالفت علما و بی‌میلی امین‌السلطان صدر‌اعظم که به دستور شاه عهده‌دار اجرای آن بود هرگز تحقق نیافت.


سه سال پس از وقایع فوق و در پی سفر سوم ناصرالدین‌شاه به اروپا در سال 1269 ه. ش که به تشویق وزیرمختار انگلیس در ایران، سرهنری درومند ولف انجام‌گرفته بود، دولت انگلیس فرصت مناسب را برای کسب امتیاز انحصار توتون و تنباکو به دست آورد و زمینه‌سازی آن را به ماژور جرالد تالبوت از نزدیکان و مشاوران لرد سالیسبوری (نخست‌وزیر و وزیر خارجه‌ی انگلیس) محول کرد. تالبوت نخستین مذاکره درباره‌ی انحصار تجارت توتون و تنباکو را در شهر برایتون با اعتماد‌السلطنه آغاز کرد و پس از کسب اطلاعات کافی در این زمینه، امین‌السلطان را با دادن وعده‌های فراوان متقاعد کرد که او نیز موافقت شاه را در ازای دریافت سالانه 25 هزار لیره جلب نماید.


درواقع این قرارداد به معنای فروختن بخشی از استقلال کشور و تسریع تسلط هرچه بیشتر استعمار بر ایران بود و علاوه بر آن اعطای این امتیاز سبب بیکار شدن هزاران بازرگان و خرده‌فروش تنباکو و زیان دیدن کشاورزانی بود که مجبور بودند محصولات خود را به قیمت نازل تعیین‌شده توسط شرکت انگلیسی بفروشند، چراکه هیچ شخص حقیقی و حقوقی دیگری حق خرید محصولات را نداشت. قیام علیه قرارداد و لغو آن توتون و تنباکو از مهم‌ترین اقلام تجاری و صادراتی ایران بود و حدود دویست هزار تن به کشت و خریدوفروش آن اشتغال داشتند، به علت گسترش شرکت و زرع و استعمال توتون و تنباکو حدود یک‌پنجم از جمعیت ایران از این طریق زندگی خود را می - گذراندند، ازاین‌رو نمی‌توانستند در مقابل تسلط بیگانگان بر امرارمعاش خود ساکت باشند. روستاییان، کشاورزان، بازرگانان و تاجران خرده‌پا و حتی کارگران روزمزد شروع به اعتزاز علیه شرکت رژی کردند. به علت رابطه‌ی نزدیک و تنگاتنگی که بین طبقات مردم و علما وجود داشت، مردم به روحانیون متوسل شدند تا با رهبری آن‌ها وارد مبارزه و قیام عمومی شوند.


شهرهای فارس، تبریز، اصفهان و مشهد در این مبارزه سهم بسزایی داشتند. علاوه بر این‌ها در سایر شهرهای ایران مثل کرمان، قزوین، کاشان، یزد و... مردم علیه شرکت رژی دست به تظاهرات و شورش‌هایی زدند و با بستن مغازه‌ها و محل کار خود در مساجد و مراکز دیگر تجمع کرده، به همراه روحانیون انزجار و نفرت خود را از واگذاری چنین امتیازی اعلام کردند.


مردم و علمای شهرهای ایران که از اقدامات خود نتیجه‌ی قطعی نگرفته بودند، دست کمک به‌سوی مرحوم (میرزا محمدحسن شیرازی - مرجع تقلید شیعیان جهان که در آن زمان در سامرا بود) دراز کردند. وی از طریق روحانیون و زائران، هم‌چنین نامه‌ها و تلگراف‌هایی که از ایران به ایشان می‌رسید و بخصوص نامه‌ی سید جمال‌الدین اسدآبادی، به زیان‌ها و خسارت‌های دولت و ملت ایران آشنا شد.


میرزای شیرازی، هم‌زمان با شروع ناآرامی در تبریز در اول ذی‌حجه سال 1308 هجری قمری با ارسال تلگراف مفصلی به شاه، ضمن اشاره به مضار و مفاسد اجازه مداخله خارجی‌ها در ایران به اعطای امتیازات نیز توجه نمود و همه آن‌ها را منافی صریح قرآن، نوامیس الهیه و استقلال ایران خواند. شاه به تلگرام میرزا پاسخ نداد و برای توجیه اقدامات دولت و ذکر دلایل اعطای امتیاز و مشکلات ناشی از لغو آن، میرزا محمود خان مشیرالوزاره کارپرداز ایران در بغداد را نزد میرزای شیرازی در سامرا فرستاد. مشیرالوزاره ضمن اشاره به‌ضرورت قرابت با دول بزرگ اروپا برای استخلاص از روسیه تزاری، لزوم تقویت بودجه و قشون و رفع نقایص و کم بودن مالیات‌ها، موهن بودن الغای قرارداد ازنظر بی‌اعتبار شمرده شدن امضای پادشاه و...، صراحتا از ناتوانی دولت در فسخ امتیاز و خسارات هنگفت این اقدام سخن گفت. بااین‌حال میرزا در پاسخ تمام این تشبثات، تنها بر این نکته تأکید کرد که فقط باید به ملت مسلمان تکیه کرد و «دولت اگر از عهده جواب بیرون نتوان آید ملت از جواب حسابی عاجز نیست» و «اگر دولت از عهده برنمی‌آید، من به خواست خدا آن را بر هم می‌زنم.»اما وقتی‌که از این کار نتیجه‌ای حاصل نشد، سرانجام فتوای مشهور خود را در سال 1267 ه. ش /1891م در رابطه با منع استعمال دخانیات به شرح زیر اعلام کرد:


«بسم الله الرحمن الرحیم الیوم استعمال تنباکو و توتون بای نحو کان در حکم محاربه با امام زمان عجل الله فرجه است.»

متن فتوای میرزای شیرازی دربارهٔ تحریم تنباکو​

 

[Avaexolover]

پیروزی نهضت و لغو امتیاز


بلافاصله پس از صدور فتوا، مأموران حکومت وظیفه یافتند که از انتشار این حکم و آگاهی مردم نسبت به آن ممانعت به عمل‌آورند، بااین‌حال در همان نیمه‌ی روز اول که حکم به دست میرزا آشتیانی رسیده بود، در حدود صد هزار نسخه از حکم نوشته و در سراسر کشور پخش‌شده بود.


با صدور این فتوا، مردم از همه‌ی اصناف، مبارزه سیاسی علیه قرارداد استعماری امتیاز تنباکو را یک وظیفه شرعی و تکلیفی الهی دانستند و قلیان‌ها را شکسته و توتون و تنباکو را به آتش کشیدند و حاضر نشدند حکم عالم و مرجع خود که استعمال تنباکو را در حکم جنگ با امام زمان (عج) می‌دانست، نقض کنند. نفوذ این حکم آن‌قدر گسترده و وسیع بود که حتی دربار و حرمسرای ناصرالدین‌شاه را نیز فراگرفت و اندرونیان حرم‌سرای شاهنشاهی نیز از استعمال دخانیات پرهیز کردند. به‌نحوی‌که «انیس الدوله»، سوگلی ناصرالدین‌شاه دستور جمع‌آوری قلیان‌ها را صادر نمود. بدین ترتیب شاه که حتی در اندرونی خویش نیز شاهد شکسته شدن قلیان‌ها و تحریم توتون و تنباکو بود، برای آنکه مبادا کسی از دستورش سرپیچی نماید و به احترامش لطمه‌ای وارد آید، به هیچ‌یک از نوکران خود دستور آوردن قلیان را نمی‌داد.


ناصرالدین‌شاه و دربار او که به عمق و گستردگی نفوذ این حکم پی برده بودند، قصد داشتند با جعلی خواندن و تفرقه و فشار به مردم و روحانیون، به‌ویژه میرزا حسن آشتیانی، اثر آن را خنثی کنند، اما وقتی به بی‌اثر بودن توطئه‌های خود پی بردند تصمیم گرفتند که با لغو امتیاز داخلی آن‌ها را تسلیم کنند، ولی هوشیاری و تداوم نهضت و حضور مردم درصحنه و اعلام جهاد از سوی میرزای شیرازی توطئه‌هایشان را نقش بر آب کرد.


این حرکت همگانی و تبعیت آشکار مردم از حکم میرزای شیرازی، اولیای دولت را بر آن داشت که به‌منظور ایجاد خلل در رفتار معترضانه‌ی مردم، شایعه‌ی جعلی بودن حکم را مطرح سازند. ازاین‌رو با مساعدت وعاظ‌السلاطین و معممین دربار به شایعه جعلی بودن فتوا دامن زدند و حاج محمدکاظم ملک‌التجار را منشأ جعل حکم معرفی و او را به قزوین تبعید کردند. اما این اقدامات نیز تأثیری در روند قضایا نداشت و شاه و دربار را ناگزیر به سمت تفرقه‌افکنی میان علما کشاند. ازاین‌رو شاه و امین‌السلطان به میرزای آشتیانی روی آوردند و از او خواستند که چون او نیز همانند میرزای شیرازی مجتهد است، حکمی بر اباحه و تجویز استعمال دخانیات صادر کند. دراین‌بین میرزای آشتیانی و دیگر علماء، شاه و درباریان را به‌کلی مأیوس ساختند و قاطعانه گفتند که حکم میرزای بزرگ را جز خود او، شخص دیگری نمی‌تواند تغییر دهد. آن‌ها همچنین اضافه کردند که «این کار اصلاح برنمی‌دارد، باید متوقف شود... این امتیازات باید برگردد و تا برنگردد میرزا آرام نمی‌گیرد.»


درنتیجه آخرین حربه‌ی شاه و دربار، تشکیل جلسه‌ای با حضور دولتیان و علما بود. در این جلسه که افرادی نظیر میرزا حسن آشتیانی و شیخ هادی نجم‌آبادی حضور نداشتند، شاه خواستار حکم حلیت استعمال تنباکو شد که با پاسخ صریح حاضران مواجه گردید. در این میان امین‌السلطان راه دیگری در پیش گرفت و به علما وعده داد که اقداماتی جهت لغو امتیاز خواهد کرد و در برابر از آنان خواست که صریحا استعمال دخانیات را مجاز اعلام کنند. سرانجام به دلیل فشار نهضت اسلامی - مردمی ایران به رهبری میرزای شیرازی که اساس سلطنت استبدادی ناصرالدین‌شاه را به مخاطره انداخته بود، وی تصمیم گرفت که امتیاز را لغو کند و با اعلام رسمی لغو امتیاز از سوی دولت ایران و شرکت رژی، مبارزه‌ی پیروزمند تنباکو پس از 55 روز خاتمه یافت و حکم تحریم لغو شد.


شرکت رژی که مبالغ هنگفتی به شاه و صدراعظم و درباریانش رشوه داده بود خواستار غرامت از ایران شد. سرانجام پس از مذاکراتی پانصد هزار لیره به شرکت پرداخت شد. این مبلغ از بانک شاهنشاهی ایران که سهام آن متعلق به انگلیس بود به‌صورت وام با بهره‌ی شش درصد در مقابل گرو گذاشتن گمرکات بنادر خلیج‌فارس، بوشهر، بندرعباس، بندرلنگه و شیراز تأمین شد. بدین ترتیب این گمرکات تحت نظارت و کنترل انگلیس درآمد.

 

[Avaexolover]

نتایج نهضت تنباکو


الف) پیروزی جنبش تنباکو، در نگاه و باور آیندگانی که در پی حاکمیت قانون، تشکیل عدالت‌خانه، لگام زدن بر استبداد و شاه و در یک‌کلام به دنبال مشروطه، آزادی و تشکیل دولت‌های مسئول و پاسخگو در ایران بودند تحول عمیقی ایجاد کرد. ب) این پیروزی قدرت بسیج مردمی روحانیان را در باور روشنفکران ملی تثبیت کرد و به آنان یادآور شد که برای رسیدن به خواسته‌های ملی، چاره‌ای جز نزدیکی باطنی یا ظاهری به اهل ایمان و روحانیان ندارند، چنانچه همکاری‌های واقعی یا مصلحت‌جویانه آن‌ها در قبل و سال‌های بعد مشروطه و تا حاکمیت رضاخان با همه اختلافات پیدا و پنهانشان بر کسی پوشیده نیست. این همکاری در اکثر موارد در سرنوشت ایرانیان ازجمله پیشبرد اهداف آزادی‌خواهی و بسط مشروطیت مؤثر واقع شد. جنبش تنباکو تردید به بیگانه را در افکار عمومی نهادینه و به‌گونه‌ای همواره اعمال آنان را در کشور درست یا نادرست با سوءظن همراه کرد.


ج) اندیشه تحریم پس از جنبش تنباکو به‌عنوان یک ابزار سیاسی مورد بهره‌برداری ایرانیان قرار گرفت. اندیشه تحریم برای جلوگیری از نفوذ بیگانه در ایران مؤثر واقع شد، ازجمله تحریم بانک‌های خارجی در ایران، خریدوفروش امتعه و پوشاک آنان و... در برخی برهه‌های تاریخی ایران به‌ویژه در به ثمر رساندن مشروطیت بسیار تأثیرگذار بود.


د) پیروزی جنبش تنباکو، عده‌ای از روحانیان و دیگرکسانی را که مبارزه با استبداد را بی‌ثمر می‌دانستند، به همراهی مؤثر با مشروطه‌خواهان تا مرحله جان‌فشانی پیش برد؛ برای مثال سید عبدالله بهبهانی که در آن واقعه مخالف تحریم و مقابله با سلطنت بود، بعدها در سلک هواداران و عوامل مؤثر در شکل‌گیری مشروطه قرار گرفت و به خیل شهدای آن پیوست.


د) پس از واقعه تنباکو، حوزه دین و سیاست آمیختگی غیرقابل فصلی یافت و روحانیت وارد عرصه‌ای شدند که خواسته یا ناخواسته مردم در حوادث کلان با التجای به آنان، ایشان را به مرکز ثقل آن حوادث وارد می‌کردند؛ حوادث مهمی همچون انقلاب مشروطیت، نهضت ملی شدن نفت و... نمونه‌هایی از آن است.


ه) ایرانیان پیش از تنباکو به‌شدت مرعوب حاکمیت بودند و خود را در برابر مشت آهنین حاکمیت ناتوان می‌دیدند و در برابر تبلیغاتی همچون ظل‌اللهی بودن شاه بر روی زمین در برابر ستمگری و استبداد سکوت می‌کردند. این واقعه رشد سیاسی مردم و عامه و حتی نخبگان دینی و سیاسی و ملی را افزایش داد و به مطالعه در سرنوشت سرزمین‌های دیگر رهنمون کرد.


و) امیدی که این پیروزی در دل طرفداران آزادی برانگیخت، باوجود انسداد سیاسی شدیدی که شاه پس از جنبش تنباکو ایجاد کرد، آنان را درراه آزادی جدی‌تر کرد و موجبات همدلی همه گروه‌ها، از مردم، روحانیان روشنفکران، روزنامه‌نگاران، تجار و... را فراهم نمود. باوجود سختگیری‌های شدید دولتمردان درخشان‌ترین دوره‌های مبارزه در همین سال‌ها تا پیروزی مشروطه شکل گرفت، به‌نحوی‌که اغلب تشکل‌های مخفی، آزادی‌خواه و... چه در عرصه‌های فکری و چه عملی در حدفاصل واقعه رژی و نهضت مشروطیت شکل گرفت و به‌عنوان ابزارهایی برنده در اختیار اهداف مشروطه‌خواهان و مردم قرار گرفت.

 

[Avaexolover]

حقیقت این است که قیام تحریم تنباکو یک تحول ریشه‌دار فکری و عملی برای انقلاب مشروطه ایجاد کرد. مردم دریافتند که اگر همه منابع اجتماعی خود را باهم به‌کارگیرند، پیروزی بر استبداد داخلی و استعمار خارجی نیز ممکن خواهد بود. جنبش تنباکو به تعبیری عصر بی‌خبری یا بی‌حرکتی ایرانیان را جراحی کرد و مبارزه مردم را که از سوی بسیاری از نخبگان خارج و داخل سال‌ها پیگیری می‌شد وارد جریانی ریشه‌دار و اصیل کرد و به تعبیر خود میرزای شیرازی، پیروزی جنبش موجب «اعلای کلمه ملت» شد.


این پیروزی اسطوره شکست‌ناپذیری حاکمیت را فروریخت؛ به تعبیر مرحوم مدرس «واقعه دخانیه توپی بود که سحرگاه، مردم تیزهوش خفته را بیدار کرد و به‌طور طبیعی از زلزله شدیدی که متعاقب آن بایستی به وقوع بپیوندند باخبرشان نمود».


جنبش تنباکو برای تحول‌خواهانی که پیش از آن از طریق منبر، روزنامه، تألیف رساله و کتاب، نامه‌نگاری به شاه و... درراه محدود کردن قدرت و خودکامی در ایران قدم برمی‌داشتند و راهی نو و اندیشه‌ای پویا در مسیر بیداری و مبارزه گشود. به تعبیر ادوارد براون در کتاب انقلاب ایران، «واقعه تنباکو را باید مبدأ تاریخ بیداری و آغاز مرحله نو ایران در حوادث اجتماعی دانست!» و خلاصه اینکه جنبش تنباکو نخستین جنبش گسترده مردم ایران در تحولات و حوادث کلان تاریخ معاصر ایران بود که پایه‌گذار فکری و عملی بسیاری از قیام‌ها و حوادث نوساز بعد از خود، همچون نهضت مشروطیت و ملی شدن نفت گردید!