تاریخ جهان نگاهی به ادیان مهم در ژاپن؛ شینتو و بودایی‌گری

[Umbrella Bliss]

​

ژاپن جزیره‌ای به دور مانده از نفوذ ادیان توحیدی است که غالب مردمانش پیرو آئین‌های شینتو و بودایی هستند، گرچه پیروان کنفسیوس نیز شمار قابل توجهی را تشکیل می‌دهند.
رایزنی فرهنگی ایران در ژاپن در تازه‌ترین مطلب ارسالی خود به مهر درباره دو آیین پرطرفدار در ژاپن یعنی شینتو و بودایی‌گری نوشته است. این مقاله را که به قلم سارا شیرازی، کارشناس ارشد مطالعات ژاپن است، در ادامه بخوانید:

 

[Umbrella Bliss]

جزیره‌ای دورمانده از ادیان توحیدی

اکثر ژاپنی‌ها پیرو آیین‌های شینتو و بودا هستند. درصد پیروان شینتو و بودایی در ژاپن ۷۰.۴ درصد شینتوئی و ۶۹.۸ درصد بودایی برآورد می‌شود و حدود ۸۰ هزار ایزدکده (Shrine) شینتو و ۷۵ هزار معبد (Temple) بودایی در سراسر این کشور وجود دارد و این ایزدکده‌ها و معابد رایج‌ترین سازه‌های تاریخی ژاپن هستند و علاوه بر زائرین شینتو و بودایی؛ در زمره مهمترین جاذبه‌های گردشگری نیز به شمار می‌روند.

در حالی که شمار زیاد ایزدکده‌های شینتویی و معابد بودایی به شهرها و روستاهای ژاپنی چهره‌ای مذهبی می‌دهد برخلاف اروپا نشانی از کاخ‌های مجلل شاهان و شاهزادگان و دژهای دوک¬ها و بارون‌ها در این سرزمین دیده نمی‌شود.

مردم ژاپن هرچند که به معنای رایج در ادیان توحیدی خود را مذهبی نمی‌دانند، اما معابد بودایی و ایزدکده‌های شینتو زیارتگاه میلیون‌ها ژاپنی بودایی و شینتو به ویژه هنگام برگزاری جشنواره‌ها، آغاز سال نو، عروسی‌های سنتی، یادبود درگذشتگان و… است.

شینتو آئین بومی ژاپن است که قبل از رخنه بودایی‌گری از چین در این سرزمین حاکم بود. اندیشه و آموزه‌های بودایی از سال ۵۵۲ م به تدریج به ژاپن وارد شد و طبقات فرادست جامعه از جمله درباریان، اشراف و سامورایی‌ها حاملان اصلی آموزه‌ای آن بودند و شینتو آئینی رایج عمدتاً در میان عامه مردم بود. با این همه از ابتدای ورود آیین بودایی و همچنین آموزه‌های کنفسیوس، این آئین‌ها در کنار یکدیگر همزیستی داشته‌اند و به غیر از چند درگیری مختصر و خرد اولیه میان پیروان این دو آئین، ژاپن چون اروپا یا خاورمیانه شاهد جنگ‌های مذهبی و نزاع پیروان ادیان نبود ضمن آنکه برخلاف رویه متداول، دین در ژاپن به ندرت تبلیغ یا آموزش داده می‌شود.

می‌توان گفت کیش غالب ژاپنی‌ها آمیزه‌ای منحصر به فرد از انگاره‌ها و آموزه‌های آئین شینتو و بودایی‌گری است. سبک و سلوک زندگی ژاپنی‌ها با این آموزه‌های تقریباً غیرقابل تفکیک از ارزش‌های اجتماعی و فرهنگی جامعه شکل گرفته است. مذهب در میان مردمان ژاپن امری خصوصی و خانوادگی و جدا از نظام حکومتی به شمار می‌آید و به عنوان مثال در مدارس و مراسم‌ فارغ التحصیلی هیچ نماد مذهبی وجود ندارد.​

 

[Umbrella Bliss]

دین در زندگی روزمره به ندرت مورد بحث قرار می‌گیرد و اکثر ژاپنی‌ها به طور منظم عبادت نمی‌کنند یا ادعای مذهبی بودن ندارند. تا پیش از جنگ جهانی دوم، دین ژاپن حول شخصیت امپراطور به عنوان خدایگان روی زمین متمرکز بود. افراد، خود را عضوی از خانواده بزرگی می‌دانستند که همه مردم ژاپن عضو آن بودند اما شکست سنگین در جنگ، اعتقادات بسیاری از ژاپنی‌ها را در هم شکست. مردمان ژاپن که پیش از این حتی چهره امپراتور را ندیده بودند صدایش را که شکست و تسلیم در جنگ را اعلام می‌کرد از رادیو شنیدند. پس از این دوره جامعه ژاپن تقریباً هم پای سرعت رشد اقتصادی رو به سوی سکولاریسم آورد.

با تمام این اوصاف به اعتقاد نگارنده برخلاف ظاهر سکولار ژاپن از نظر سیاسی و اجتماعی و علیرغم آنکه مذهب در میان مردمان ژاپن امری خصوصی و خانوادگی و جدا از نظام حکومتی به شمار می‌آید اما در تئوری و در عمل، آموزه‌های کیش شینتو و آیین بودا در عرصه‌های اجتماعی، اقتصادی و سیاسی رخنه داشته و همچنان تاثیر گذار هستند. در واقع باورداشت‌های غیرسکولار و مذهبی همچنان بخشی از ژاپن امروز است. حضور بسیاری از ژاپنی‌ها در آئین و مناسک متعلق به شینتو و بودایی‌گری از جمله برگزاری جشنواره‌ها (ماتسوری‌ها) نمودی از این باور است. بسیاری از ژاپنی‌ها همچنان هنگام سال نو و مراسمی همچون اوبون به معابد و ایزدکده‌ها می‌روند.

با شرح مختصری که از وضعیت دین در جامعه ژاپن ارائه شده است، در ادامه نوشتار به دو آئین شینتو و بودایی‌گری که دو کیش پر طرفدار و پیرو در ژاپن هستند، پرداخته می‌شود.​

 

[Umbrella Bliss]

شینتو: طریقت کامی

شینتو آئین بومی مردمان ژاپن، به نسبت دیگر ادیان جهان، آئینی کمتر شناخته شده است. مردمان ژاپن از آغاز تاریخ این سرزمین به پرستش کامی‌ها باور داشته‌اند. کامی‌ها، رب النوع‌های مورد پرستش مردمان ژاپن بودند و گفته می‌شود جمع کامی‌هایی که پیروان شینتو به آنها باور دارند بیش از ۸ میلیون است.

شینتو از نظر لغوی به معنای «طریقت کامی» است و این واژه از دو کاراکتر «شین» که کاراکتر بومی برای کامی است و کاراکتر «دو» یا «تو» که به معنای راه و طریقت است تشکیل شده است که با هم واژه طریقت کامی را می‌سازند.

شینتو در واقع واژه‌ای است که قرن‌ها پس از پرستش کامی‌ها و برای نامیدن آئین باورمندی به کامی¬ها ابداع شد. این واژه نخستین بار در کتاب نیهون شوکی که در اوایل قرن هشتم میلادی منتشر گردید به کار گرفته شد. در آن هنگام واژه شینتو برای تفاوت گذاشتن میان آئین بومی باور به کامی‌ها و آئین‌ها و ادیان دیگر وارداتی همچون بودیسم، کنفسیونیسم و تائوئسیم بود.

واژه شینتو یا طریقت کامی در واقع برای ایجاد تفاوت و تمایز بین آئین بومی ژاپنی‌ها با آئین‌های وارداتی به ویژه بودایی‌گری و کنفسیونیسم به کار برده شد و کاربرد آن تا قرن سیزدهم در سراسر سرزمین ژاپن رواج یافت و امروزه نیز ادامه دارد. آئین شینتو برخلاف ادیان آسمانی و حتی آئین‌های نظیر بودایی و کنفسیونیسم، نه موسسی دارد و نه کتاب مقدسی.​

 

[Umbrella Bliss]

شینتو در امور شخصی زندگی پیروانش، به معنای سلوک و رفتار منطبق با ذهن کامی و زندگی معنوی است که از طریق پرستش و ارتباط با کامی حاصل می‌شود، «شینتو» اسم جمعی است که تمام ایمان‌ها را نشان می‌دهد. این اصطلاحی جامع الشمول است که باورهای متنوع مبتنی بر پرستش کامی را در بر می‌گیرد.

شینتو اجمالا فراتر از یک مذهب خاص با اعتقاداتی مشخص و مکتوب و فرایضی برگرفته از کتابی مقدس نیست، بلکه مجموعه‌ای مرکب از نگرش‌ها، ایده‌ها و سلوکی است که طی بیش از دو هزار سال به عناصری جدایی ناپذیر از زندگی مردم ژاپن تبدیل شده هر چند که بعضاً خرافه پرستی می‌نماید و این نوشتار قصد پرداختن به این مساله را ندارد.

بدین ترتیب شینتو هم ایمان شخصی به کامی‌هاست و هم یک سبک زندگی مشترک مطابق با معنویات کامی‌ها. مجموعه‌ای مرکب که طی قرن‌ها با درهم آمیختن و تأثیر پذیری از فرهنگ‌های مختلف بومی و خارجی و پذیرش آموزه‌های بودایی و کنفسیوسی شکل گرفت و در قالبی یکپارچه همراه با یکپارچگی امپراطوری ژاپن قوام یافت. این در هم آمیختگی سبب شده که پیروی از آیین شینتو به معنای نهی پیروی از آموزه‌ها و آیین کیش‌های دیگر نیست. در این باب استعاره‌ای در میان ژاپنی‌ها رواج دارد که می‌گویند ما شینتو به دنیا می‌آییم، مسیحی ازدواج می‌کنیم و بودایی می‌میریم.​

 

[Umbrella Bliss]

ایزدکده‌ها

ایزدکده‌ها که پرستشگاه‌های رب النوع‌های آیین شینتو هستند اصلی‌ترین عنصر مادی آیین شینتو و فرهنگ آن به شمار می‌روند. حدود ۸۰ هزار ایزکده شینتو بزرگ و کوچک در سرتاسر ژاپن وجود دارد و از اهمیت تاریخی بسیاری برخوردار هستند.

پیروان شینتو بر این باورند که ارواح ایزدان یا رب النوع‌ها در اشیاء مقدسی که در ایزدکده‌ها نگهداری می‌شوند حلول کرده است. موقعیت یک ایزدکده به تقدس طبیعی مکان و یا مراسم مقدسی که در گذشته در آنجا برگزار می‌شد بستگی دارد. کاهن‌های شینتو نیز مانند متولیان دیگر اماکن مذهبی جهان اعم از ادیان توحیدی و آسمانی و آیین و کیش‌های دیگر، در ایزدکده های شینتو مقیم هستند و کار می‌کنند.

چنانچه بخواهیم از چند عنصر مادی بارز آیین شینتو در ایزدکده‌ها سراغ بگیریم، عناصری که بازگو کننده نگرش و باور پیروان این کیش است می‌توان به توری (سردروازه)، کوماینو (تندیس‌های نگاهبان)، شیمه ناوا (نوار کاغذی دخیل بندی)، اومیکوجی (برگه فال) و اِما (لوح چوبی دعا نویسی) اشاره کرد که به صورت مختصر به آن پرداخته می‌شود:

 

[Umbrella Bliss]

توری

توری‌ها سردروازه‌های ورودی به محوطه ایزدکده‌های شینتویی هستند که با این سردروازه‌ها شناخته می‌شوند. به اعتقاد پیروان شینتو توری مرز میان این دنیا و دنیای خدایان است. توری ارواح خوش یمن را به درون ایزدکده راه داده و شیاطین و ارواح خبیث را دور می‌کند. توری‌ها عمدتاً قرمز رنگ و از جنس سنگ یا چوب هستند. ژاپنی‌ها معمولاً هنگام عبور از توری تعظیم می‌کنند و پس از عبور از آن توصیه می‌شود، از کناره بگذرند زیرا که میان دروازه راهرو ویژه برای گذر کامی‌ها است که معمولاً با سنگریزه پوشیده شده است.

کوماینو

تندیس یک جفت سگ شیرمانند نگهبان که معمولاً در دو سوی ورودی ایزدکده‌ها قرار گرفته‌اند و نگاهبانان ایزدکده هستند.

شیمه ناوا

شیمه ناوا طناب کاه‌ی با نوارهای کاغذی سفید زیگزاگی است که نشان دهنده تقدس است. شیمه ناواها را می‌توان بر روی توری‌ها، دور درختان و سنگ‌هایی که مقدس پنداشته می‌شوند مشاهده کرد.

 

[Umbrella Bliss]

اِمایا اِ اوما (نگاره+ اسب)

تخته‌های چوبی که می‌توان بر روی آنها دعا نوشت و در یک سوی این تخته‌ها تصاویر حیوانات (معمولاً اسب) حک شده است.

اومیکوجی

برگه فالی است که در صورت خوش یمن نبودن آن را در قسمت مشخصی گره زده و برای تقدیر بهتر دعا می‌کنند.

بازدیدکننده و زائرین در ایزدکده‌ها همانند معابد می‌توانند چشمه‌های آب برای تصفیه (تطهیر)، اومیکوجی (فال) و اما (تخته‌های چوبی) را بیابند.

رده‌بندی ایزکده‌های شینتو

همیت ایزدکده‌های شینتو بر اساس کامی که در آن جای گرفته رده بندی می‌شوند. در میان ایزدکده¬ها، ایزدکده¬های جینگو بالاترین جایگاه را دارند. این عنوان برای ایزدکده‌های معتبر یا تاریخی شینتو که پیوند عمیقی با خانواده امپراطوری ژاپن دارند به کار می‌رود.

ایسه جینگو مهمترین ایزکده ژاپن در شهر مقدس ایسه و زیر نظر خاندان امپراطوری است و در این ایزدکده کامی آماتراسو (ایزد خورشید) پرستیده می‌شود، در روایت اسطوره‌ای درباره پیدایش ژاپن آماتراسو پدیده آورنده این سرزمین است و خاندان امپراطور از تبار او هستند.

 

[Umbrella Bliss]

ایسه جینگو

میجی جینگو نمونه دیگری از ایزدکده شینتوئی در توکیو است که خاکستر امپراطور میجی و همسرش در آن جای گرفته است.

عنوان «گو» به ایزدکده شینتو به موقعیت بالا اشاره دارد و این ایزدکده‌ها بنابر دلایلی خاص این عنوان را گرفته‌اند. در ایزدکده‌های «گو» خاکستر افراد وابسته به امپراطور ژاپن یا خانواده امپراطوری دفن شده‌اند، به عنوان مثال توشو-گو مربوط به قبیله توکوگاوا است. تایشا نیز عنوانی است که به برخی دیگر از ایزدکده‌های با اهمیت داده شده است. عنوان تایشا در اصل روشی برای اشاره به یک ایزدکده خاص در استان شینماعه بود (ایزومو تایشا)، اما بعدها ایزدکده‌های دیگری نیز این عنوان را دریافت کردند.

آداب زیارت ایزدکده

ژاپن سرزمینی است با مردمانی پایبند به آداب و بدیهی است که رفتن به ایزدکده و زیارت آن نیز آداب خاص خود را دارد. اولین گام در آداب رفتن به ایزدکده، تعظیم هنگام عبور از توری (سر دروازه) است که پیشتر توضیح داده شد و سپس گذر از کناره راه، زیرا که میانه راه به گذار ایزدان اختصاص دارد و پس از آن نوبت به آداب شستشو و پاک سازی دست و دهان با آب روان حوضچه‌های ایزد کده می‌رسد. حوضچه‌هایی که چوی اوزا یا ته می زویا (ته: دست / میزو: آب / یا: پسوند مکان ساز) نامیده می‌شوند. این شستشو با آب چوی اوزا با استفاده از ملاقه‌هایی که در کنار حوضچه است نیز آدابی دارد. فرد می‌بایست نخست با دست راست ملاقه را برداشته و از آب تازه پر کرده و دست چپ را با آن شستشو بدهد و سپس به همین صورت دست راست را شستشو داده و در آخر کار دهانش را بشوید.​

 

[Umbrella Bliss]

چوی اوزا یا ته می زویا

پس از شستشو و در هنگام رسیدن به بخش اصلی معبد می‌توان در بعضی ایزکده‌ها که زنگی بالای جعبه نذورات دارند آن را به صدا در آورد و سپس پول را در جعبه‌ای که مشخص شده است انداخت.
قبل از دعا می‌بایست تعظیم کرد و دوبار دست زد سپس در همان حالت که دستان به هم متصل هستند باید دعا کرد، پس از اتمام دعا باید دوباره تعظیم کرد و پیش از خروج و عبور از توری می‌بایست بار دیگر رو به ایزدکده تعظیم کرده و سپس خارج شد.

ژاپنی‌ها برای سعادتمندی، خوشبختی و احترام به کامی‌ها از ایزکده‌ها بازدید می‌کنند و به طور کلی عروسی‌های سنتی، مراسم مربوط به تولد نوزاد و شیچیگوسان نیز در ایزکده‌ها برگزار می‌شود.