هنر هنرهای تزئینی مرتبط با معماری

[- گیتی -]

گچ‌بُری​

گچ‌بُری از اجزاء مهم تزئینات معماری ایران است که به صورت کنده‌کاری، برجسته‌کاری، نقاشی و گاه خطاطی به مدت بیش از دو هزار سال یکی از عناصر مهم در معماری کشورمان محسوب می‌شده است. گفتنی است که در سده‌های میانه، طراحی گچ و نیز نقش‌پردازی برای کاشی‌های براق و کاشی‌های معرق و آرایش‌های نقاشی همه به دست یک هنرمند انجام می‌گرفت. نقش‌پردازی گچ بسیار دشوار است در حالی که کنده‌کاری آن، مهارت ساده‌ای است.​

شیوه ساخت بدین شکل است که نخست قطعه بزرگی از خمیره گچ را به روی دیوار یا سقف می‌مالند تا پایه نقش تشکیل شود. پس از تعیین قالب نقش، هنگامی که گچ به سختی پنیر شود، نگاره‌ها و صورت‌های اصلی را به روی آن کنده‌کاری می‌کنند و هرگاه لازم باشد تکه‌های کوچک گچ بر آن می‌افزایند. پس از آنکه گچ مانند سنگ سخت شد، آن را می‌برند و صیقل می‌دهند تا خطوط نقش‌ها روشن و جاندار گردد. آخرین کار، مالیدن یک پوشش گچی به نازکی رنگ است که مانند سطح صیقل یافته مرمر به نظر می‌آید و یا گاه زمینه‌ای مات برای رنگ‌آمیزی‌های ظریف است. آرایش‌های گل و بته‌ای پرشکوه و بهره‌برداری از خاصیت شکل‌پذیری گچ در اسلوب گچ‌بُری، بیشتر آفریده ذوق و ابتکار و چیره دستی ایرانیان بوده است.​

از جالب‌ترین نمونه‌های گچ‌بُری ایرانی می‌توان به گچ‌بُری‌های انجام شده در دوره ساسانی اشاره کرد که همان‌گونه که در تصویر پیداست هم به صورت قالبی و هم با دست کنده‌کاری می‌شده‌اند. از نمونه‌های شاخص در دوره‌ی اسلامی نیز می‌توان از گچ‌بُری‌های موجود در مسجد جامع اصفهان و در بنای پیر بکران واقع در حومه اصفهان (فلاورجان) اشاره داشت.​

 

[- گیتی -]

آئینه‌کاری​

از جمله تزئینات و هنرهای مرتبط با معماری سنتی ایران است که به ویژه پس از اسلام به عنوان نوعی تزئین داخلی ساختمان در اماکن و ابنیه‌ی مذهبی و بعضاً مسکونی مورد استفاده قرار می‌گیرد. در این هنر به وسیله آئینه‌های کوچک و نشاندن آنها بر دیوارها و سقف اشکال هندسی و گل و بوته‌های مختلف ایجاد می‌کنند. آئینه در قطعات و ابعاد مختلف و به اشکال گوناگون کاربرد داشته و دارد.​

حاصل هنر آئینه‌کاری ایجاد فضایی درخشان و پرتلألؤ است که بازتاب پی‌درپی نور در قطعات بی‌شمار آئینه پدید می‌آید. این هنر از رشته‌های هنر تزئینی ایران بود و از ابتکارات ویژه هنرمندان ایرانی می‌باشد.​

مدارک تاریخی نشان می‌دهد که تزئین بنا با آئینه برای نخستین بار در شهر قزوین پایتخت شاه تهماسب اول و در دیوان خانه‌ای که او در سال ۹۵۱ قمری به پایان رساند آغاز شده است .​

مراحل مختلف آئینه‌کاری بدین‌گونه است که نخست طرح کار به وسیله رسام که گاهی معمار بنا و یا خود آئینه‌کار است تهیه می‌شود. در طرح‌های پیچیده کاغذ را سوزنی می‌کنند و به وسیله آن سطح کار را گرده می‌زنند و سپس آئینه‌کاری را برابر گرده اجرا می‌کنند. در مواردی که آئینه‌کاری دارای سطح برجسته باشد زمینه کار را قبلاً گچ‌بُری کرده برابر طرح آماده می‌سازند. سپس قطعات آئینه را در اشکال و اندازه‌های مورد نیاز با الگوهای مقوائی (که اکنون به الگوهای پلاستیکی تبدیل شده) بریده و آماده می‌کنند. آنگاه آئینه‌کار با خمیری که آمیزه‌ای از گچ و سریش است قطعات آئینه را برابر طرح بر سطح کار می‌چسباند و نقوش دلخواه را پدید می‌آورد. در پایان آئینه پاک‌کن کار را پاکیزه کرده و جلا می‌دهد.​

رایج‌ترین طرح‌ها در آئینه‌کاری طرح گره و شیوه گره‌سازی بود. این طرح از دیدگاه گوناگونی شکل و تنوع کاربرد گستره‌ای وسیع در تمام شاخه‌های هنر ایرانی داشت. طرح‌های دیگر چون قاب‌سازی یا قاب‌بندی به شیوه‌های گوناگون به ویژه در تزئین سقف به کار می‌رفت. سقف تالار آئینه کاخ گلستان یکی از بهترین نمونه‌های این گونه آئینه‌کاری است. در نیمه دوم سده چهاردهم هجری، آئینه‌کاری همراه با گچ‌بُری رواج یافت و در شيوه‌ی آئینه‌کاری نوآوری‌هایی پدید آمد. کاربرد شیشه‌های رنگی در سطح وسیع‌تر، ایجاد نقوش و طرح‌های تازه چون گل و بوته و نقوش اسلیمی و کاربرد شیشه‌های «کاو» (محدب) که به صورت آئینه درمی‌آید از ویژگی‌های این دوره است. در این روش تازه قطعات آئینه و شیشه بر خلاف روش سنتی که تمامی قطعات به شکل هندسی و گوشه‌دار بریده می‌شد به اشکال دوردار و منحنی بریده شده و شکل‌های غیرهندسی را می‌سازند. در این شیوه قطعات آئینه گاهی بر شیشه چسبانده می‌شود. این شیوه‌ی جدید آئینه‌کاری به «یاقوتی» مشهور است. نمونه‌ی برجسته‌ی این روش را در بازسازی بخش‌هایی از آئینه‌کاری کاخ مرمر و تزئینات هتل شاه عباس اصفهان می‌توان دید.​

از نمونه‌های بسیار برجسته و گسترده‌ی آئینه‌کاری در دوران معاصر می‌توان به آئینه‌کاری‌های بسیار زیبای مرقد مطهر امام رضا (ع) در مشهد اشاره کرد که دارای انواع شیوه‌های آئینه‌کاری می‌باشد.​

 

[- گیتی -]

مقرنس‌کاری​

مقرنس عبارت است از حجم‌های فرو رفته و برجسته به شکل لانه‌ی زنبور که با بهره‌گیری از گچ یا کاشی یا چوب یا فلز در زیر گلدسته منارها، بالای ایران مساجد و دیگر ابنیه و نیز بالای محراب مساجد، مورد استفاده قرار می‌گیرد و از عوامل فزاینده‌ی زیبایی و توجه در معماری سنتی ایران است. مقرنس در سطوح مقعر گوشه‌های زیر سقف ایجاد می‌شود، احتمالاً منشأ به وجود آمدن این عنصر تزئینی گوشوارها بوده‌اند. واحد مقرنس ربع گنبد و یا در واقع یک هشتم گره است. مقرنس تزئینی از قرار گرفتن سطوح مقعر در کنار هم و یا روی هم به صورت قرینه یا متضاد شکل می‌گیرد. در این حالت به صورت مجموعه‌ای از ردیف‌ها یا قطارهای افقی و عمودی خواهد بود که دیواره‌های آن، یا فصل مشترکشان، چون استالاکتیت آویزان به نظر خواهد رسید.​

مقرنس به سه دسته تقسیم می‌شود:​

​

۱. مقرنس‌های جلو آمده که از مواد اصلی بنا یعنی آجر ساخته می‌شوند و در سطوح خارجی بنا به کار می‌روند. این دسته از مقرنس‌ها دارای استحکام زیادی هستند.​

​

۲. مقرنس‌های روی هم قرار گرفته که از مصالح اصلی بنا همراه با ترکیبات دیگر از قبیل سنگ و گچ هستند و نسبت به دسته اول از استحکام کمتری برخوردارند و در سطوح داخلی و خارجی بنا به کار می‌روند.​

​

٣. مقرنس‌های معلق هستند که غالباً از چسباندن مواد و مصالح مختلف چون گچ، سفال، کاشی و.. به سطوح مقعر داخل بنا شکل می‌گیرد و به صورت آویزان به نظر می‌رسد. این نوع مقرنس‌ها دارای ثبات کمی هستند.​

 

[- گیتی -]

گره چینی​

از دیگر صنایع مهمی که در معماری ایران مورد استفاده قرار می‌گیرد می‌توان از گره چینی نام برد. هنر گره‌سازی که اساساً در معماری معمول شده بود، کم‌کم در هنرهای دستی و سنتی دیگر ایران نیز رواج یافت و به این صورت است که می‌توان کاربرد گره را در سه دسته هنرهای دستی مورد بررسی قرار داد.​

​

گروه اول: گره‌سازی در معماری: گره در آجرکاری، گره در گچ‌بُری، گره در کاشی و آجر، گره بر روی سنگ، گره در آئینه‌کاری و نقاشی در گره.​

گروه دوم: گره‌سازی در چوب: گره در منبت‌کاری، گره در منبت‌کاری با ورقه‌های چوب.​

گروه سوم: گره در دیگر هنرهای تزئینی: گره در خاتم، گره در فلزکاری، گره در میناکاری، گره در قالی‌بافی، گره در کارهای مهری، گره در صحافی، گره در پارچه‌های قلمکار، گره در پارچه‌های حریر و قلمکار و زری.​

 

[- گیتی -]

ارسی​

شیشه‌های رنگی چیده شده درون مشبک‌های چوبی، با طرح پرکار هندسی، یکی از روش‌های نورپردازی جادویی فضای داخل ساختمان‌های قدیمی و بعضاً جدید هستند و ارسی‌ها نمونه‌ی بارز این تکنیک می‌باشند.​

ارسی پنجره‌های بزرگ قدیمی است که عموماً از ‌های () چوبی خمیده و شیشه‌های ساده و رنگین ترکیب یافته است و برای باز و بسته کردن، لنگه‌های آن را بالا و پائین می‌کشند.​

یا دری از اطاق است که درگاه آن رو به صحن باز شود و دارای چهارچوبی است که این در، در جوف آن حرکت کرده و بالا و پائین رود. در فرهنگ واژه‌ای معماری سنتی ایران گفته شده پنجره‌های مشبک در ساختمان که اغلب با ‌سازی و شیشه‌های رنگین تزئین می‌شوند ارسی نامیده می‌شود.​

ارسی‌ها در شکل‌های متنوعی ساخته شده‌اند. رایج‌ترین نوع آن با خطوط افقی و عمودی و کارهای زیبای چوبی داخل آن است.​

در ساختمان ارسی دو «وادار» قرار دارد که حکم چهارچوب را دارد. لت‌های ارسی معمولاً بلند است (بلندتر از درهای معمولی) باز شوی پنجره‌ها نیز به صورت بالا و پائین رونده است. وقتی قاب اصلی ارسی به صورت مربع مستطيل باشد، بالا رفتن پنجره‌ها اشکالی پیدا نمی‌کند ولی وقتی بالای قاب به صورت چفد (قوسی) باشد، پنجره‌های آن تا اندازه‌ای می‌تواند بالا رود که با خط قوس تماس پیدا نکند. به این دلیل گاهی در دو طرف ارسی، دو تا چفت می‌گذارند که پنجره تا نصفه بالا رود. چفت‌ها به چهارچوب یا «باهو» وصل می‌شوند.​

در ارسی‌ها از تزئیناتی به شکل گره‌چینی، منبت و مشبک بهره‌گیری شده است و بعدها با احساس لزوم نقاشی بر روی آنها و نشاندن شیشه‌های رنگین در داخل شبکه‌های ریز و درشت و به کار بردن نقش‌های اسلیمی، تحولی شگرف در این هنر پدید آمده و آن را به صورت یک کار گروهی درآورد که در آن نجاران، منبت‌کاران، نقاشان و شیشه‌کاران، کوششی بزرگ آغاز کرده‌اند و بنا به موقعیت یک ساختمان ماه‌ها و سال‌ها بر روی درها، پنجره‌ها، ارسی‌ها، خوانچه‌پوش‌ها و بلاخره دولاب و دولابچه‌ها در نهایت حوصله، هنرآفرینی نموده‌اند.​

در بررسی و تقسیم‌بندی هنرها ارسی را می‌توان هم در دسته صنایع‌دستی ساخته شده با چوب قرار داد و هم می‌توان آن را یکی از عناصر تزئینی مرتبط با ابنيه شمرد.​

​