آموزشی واج‌آرایی

[BALLERINA]

وقتی تکرار یک یا چند صامت یا مصوت بیش از حد معمول در بخشی شعر رخ دهد، به‌ گونه‌ای که آن را خوش‌آهنگ کند، به آن «واج‌آرایی» یا «نغمه حروف» می‌گوییم. شاید معروف‌ترین مثالی که برای این آرایه ادبی بیان می‌شود، بیت زیر از منوچهری باشد:

خیزید و خز آرید که هنگام خزان است
باد خنک از جانب خوارزم وزان است​

 

[BALLERINA]

همان‌طور که می‌بینیم، واج‌های «خ» و «ز» چند بار در این بیت تکرار شده‌اند. یا در بیت زیر از حافظ که مصوت بلند «آ» چند بار تکرار شده و واج‌آرایی زیبایی را آفریده است:

بر آستان جانان گر سر توان نهادن
گلبانگ سربلندی بر آسمان توان زد​

 

[BALLERINA]

یکی از مسئله‌های بنیادین در زیبایی‌شناسیِ هنر تکرار است. زیبایی و لطافتِ تکرار را می‌توان در صدای آرام‌بخشِ قطرات باران یا خش‌خشِ برگ‌های پاییزی که با باد این‌سو و آن‌سو می‌روند به خوبی احساس کرد. واج‌آرایی نیز یکی از بدایع لفظی است که از همین تکرار ساخته می‌شود. به زبان ساده، «واج آرایی» یا «نغمه حروف» آرایه‌ای است که در آن، یک یا چند صامت یا مصوت بیش از حد معمول تکرار می‌‌شود، به‌ گونه‌ای که این تکرار کلام را خوش‌آهنگ و اثربخشی آن را افزون می‌کند. در ادبیات انگلیسی به واج آرایی Alliteration می‌گویند.

 

[BALLERINA]

۱: جهت یادآوری بد نیست بدانید که در زبان فارسی ۲۹ واج داریم که ۲۳ تای آن‌ها صامِت (همخوان) و ۶ تای آن‌ها مُصَوِّت (واکه) هستند:

• صامت‌ها: /ء و ع/، /ب/، /پ/، /ت و ط/، ث، س و ص/، /ج/، /چ/، ح و ه/، /خ/، /د/، /ذ، ز، ض و ظ/، /ر/، ژ/، /ش/، /غ و ق/، /ف/، /ک/، /گ/، /ل/، /م/، /ن/، /و/، /ی/

• مصوت‌ها: /-َ/، /-ِ/، /-ُ و و/، /آ/، /ای/، /و و او/

 

[BALLERINA]

۲: دقت کنید که آنچه در واج آرایی اهمیت دارد، آوا و تلفظ است نه شکل نوشتاری کلمات.
مثلاً: ممکن است در بیتی سه صامت «س» به هر سه شکل نوشتاری «س» و «ص» و «ث» به کار رود و واج آرایی بی‌آفریند.

 

[BALLERINA]

۲: معمولاً واج آرایی صامت‌ها نسبت به مصوت‌ها محسوس‌تر است.

 

[BALLERINA]

۴: تکرار کلمات خود به تکرار واج‌ها می‌انجامد و در مواردی نغمه حروف را می‌آفریند.

 

[BALLERINA]

۵: در برخی متون به این اشاره شده که برای این‌که تکرار واج در بیت یا عبارتی نغمه حروف در نظر گرفته شود، باید حداقل سه بار تکرار شود.
البته این معیار بیشتر برای حل سؤال‌های امتحانی به کار می‌رود

 

[BALLERINA]

یا باز هم می‌بینیم که سعدی در گلستانش و در بیتی معروف، چند بار از مصوت «ضمه (ــُـ)» استفاده کرده است:

ابر و باد و مه و خورشید و فلک در کارند
تا تو نانی به کف آری و به غفلت نخوری

​

 

[BALLERINA]

همان‌طور که در بیت زیر از دیباچه گلستان سعدی می‌بینیم، مصوت «کسره (ــِـ)» تکرار شده و واج آرایی زیبایی را خلق کرده است:

خوابِ نوشينِ بامدادِ رحيل
باز دارد پياده را زِ سبيل

​