آموزشی چگونه طرح داستان را بنویسیم

[اولدوز]

در ابتدا لازم می‌دانم توضیح کوتاهی راجع به طرح داستان ارائه نمایم.
پِیرنگ یا طرح یا پلات (Plot) در اصطلاح ادبیات داستانی و ادبیات نمایشی، به توالی منظم اعمال و حوادث داستان که مبتنی بر رابطه علت و معلولی است، اطلاق می‌شود. در یک اثر داستانی ممکن است علاوه بر پیرنگ اصلی، یک یا چند پیرنگ فرعی نیز وجود داشته‌باشد.
به باور من طرح به معنی اصل درونمایه یک داستان است. هر نویسنده باید بتواند طرح یا منظور خود را از نوشتن داستان بداند و بتواند بصورت خام و بدون پیرنگ بیان کند. از ویژگی‌های یک طرح خوب جذابیت، تکراری نبودن و نگاه خاص نویسنده به آن طرح است. یعنی ممکن است از یک طرح هزاران داستان نوشته شده باشد ولی وقتی طرح مورد نظر از زاویه دید نویسنده‌ای جدید تقریر می‌شود، تبدیل به داستانی جدید به همراه جذابیت‌ها و ویژگی‌های خاص آن اثر می‌گردد.

 

[اولدوز]

همچنین طرح می‌بایست دربرگیرنده‌ی زاویه‌دید، روابط علت و معلولی زمان و مکان مشخص وابسته به منطق داستان باشد. شناسایی شخصیت‌های داستان در یک طرح ویژگی عمده آن است. همچنین نوع گرایشات، باورها و حتی تکیه خلق و خوی شخصیت‌ها و جنس روابط آن‌ها با یکدیگر می‌تواند از ارزش‌های یک طرح خوب داستانی باشد.

 

[اولدوز]

سابقه‌ی استفاده از پی‌رنگ به رساله‌ی فن شعر ارسطو باز می‌گردد. ارسطو در فن شعر وقتی عناصر تراژدی را برمی‌شمارد از باب هفت به بعد به تشریح دقیق پی‌رنگ می‌پردازد. او برای طرح داستان یا همان پی‌رنگ اصطلاح Mythos را برگزید، و در باب شش، پی‌رنگ را توالی یا ترتیب رخدادها تعریف می‌کند. از نظر ارسطو پی‌رنگ که خود همراه با پنج عنصر دیگر سازنده تراژدی می‌باشند، از سه بخش تشکیل شده است. آغاز، میانه و پایان. ارسطو در فصل هفت به هنگام شروع تعریف پی‌رنگ آن را نخستین و مهم‌ترین عنصر تراژدی معرفی می‌کند. لازمه‌ی تراژدی از نظر ارسطو یکپارچگی و کامل بودن است. منظور نیز آن است که باید آغاز وسط و پایان داشته باشد.

 

[اولدوز]

بگذارید کمی ساده‌تر سخن بگویم. وقتی قرار است داستانی نقل شود، این داستان باید از سلسله حوادثی تشکیل شده باشد. درست مانند دانه‌های تسبیح در رشته تسبیح. یعنی حوادث یا رخدادهایی که داستان را شکل می‌دهند به مانند دانه‌های تسبیح هستند. اما دانه‌های تسبیح به خودی خود تسبیح نمی‌سازند، باید رشته یا نخی آن‌ها را به هم متصل کند. این رشته چیست؟ رشته‌ی مزبور رابطه‌ی علت و معلولی است. یعنی هر رخدادی باید معلول رخداد دیگری باشد و از آن ناشی شده باشد. بدین گونه بین این عناصر که همان دانه‌های تسبیح باشند پیوند برقرار می‌شود و پی‌رنگ داستان شکل می‌گیرد.

 

[اولدوز]

فورستر نویسنده‌ی بریتانیایی در اثر خود موسوم به «اصول رمان» داستان را روایت رخدادهایی می‌داند که توالی زمانی دارند. با نگاه به همین تعریف پی‌رنگ داستان را هم روایت حوادث می‌داند که در آن علیت (رابطه علت و معلولی) مورد تاکید و اهمیت است.

 

[اولدوز]

بگذارید مثال فورستر را از کتاب Literary Terms تألیف Cuddon اینجا بازنویسی کنم. وقتی می‌گوییم پادشاه مرد، و بعد ملکه مرد دو حادثه را که از توالی زمانی پیروی می‌کند بیان کرده‌ایم اما برای آن که پی‌رنگ داستان را شکل بدهیم باید بین این دو حادثه رابطه علت و معلولی ایجاد کنیم. پادشاه مرد و ملکه نیز از فراق او دق کرد. حال می‌توان پرسید ملکه چرا دق کرد؟ از فراق پادشاه. توالی زمانی هم در این پی‌رنگ رعایت شده است. یا بهتر است بگوییم منطق زمانی.
همانجا می‌خوانیم: «ملکه مرد و کسی نمی‌دانست چرا؛ تا آن‌که بعدها مشخص شد از فراق شاه ملکه دق کرده بود.» در این پی‌رنگ، راز و رمزی نهفته است که به ما کمک می‌کند تا داستان را بسط بدهیم. با چنین پی‌رنگی می‌توان در داستان تعلیق نیز ایجاد کرد و خواننده را تا پایان داستان مشتاق نگاه داشت.

 

[اولدوز]

یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های طرح وجود شروع مشخص داستان است. یعنی نویسنده می‌بایست بصورت مشخص زمان و مکان شروع داستان خود را بداند و در طرح خود بازنویسی کند.

 

[اولدوز]

لازم به ذکر است گاهی سوژه‌ی اولیه و یا خلاصه‌نویسی با طرح اشتباه گرفته می‌شود. مطابق تجربه و مطالعات من سوژه اولیه بسیار و خام و بدون هیچ رابطه علت و معلولی و یا زمان و مکان می‌باشد. به عبارتی سوژه اولیه یا همان جرقه ذهنی چیزی نیست جز یک ایده. بطور مثال نوشتن از مردی که در جنگ به واسطه از خود گذشتگی می‌میرد. این یک فکر اولیه یا جرقه ذهنی است. وظیفه نویسنده آن است که این سوژه را در ذهن خود بپروراند. با شخصیت اصلی و فرعی داستان زندگی کند و در زمان مناسب طرح خود را که درای زمان و مکان است ارائه نماید. یعنی وقتی شروع به نگارش طرح خود می‌نماید باید بداند معنی از خود گذشتگی از ذهن شخصیت‌ها یا دراصل باور نویسنده چیست؟ زمان اتفاق و مکان حوادث کجاست؟ سیر وقوع حوادث با توجه به فرم اثر چگونه است. و در نهایت روابط علت و معلولی داستان را مشخص نماید.

 

[اولدوز]

و اما در بیان تفاوت میان خلاصه‌نویسی یک اثر و طرح آن به یک تعریف کلی می‌رسیم. در طرح اثر که توسط نویسنده اثر نگاشته می‌شود داستان و روابط درونی آن مورد نظر است. این روابط درونی شامل معنی داستان، لایه‌های زیرین، منظور اصلی و .. است در حالی که خلاصه نویسی معمولاً توسط مخاطب به دلایل مختلف نگاشته شده و حاوی برداشت شخصی او از بیرون اثر و به بیان ساده‌تر ریخت شناسی اثر است.

 

[اولدوز]

آقای احمد دهقان، به صورت خلاصه فرموده‌اند طرح را نویسنده می‌نگارد تا نقشه‌ی راهی باشد برای نوشتن رمان خود و در جای دیگر از این نقشه و طرح به عنوان چراغ روشنی بخش یاد می‌کنند. به اعتقاد ایشان نویسنده می‌بایست طرح خود را مهندسی نماید. مهندسی نمودن طرح به معنای پی ریزی صحیح، جایگزینی درست عناصر داستانی، تعریف روابط علت و معلولی و شناخت کاملی از شخصیت‌های داستان به صورت کاملاً واضح می‌باشد. در طرح می‌توان خلق و خو، رفتار و حتی تکیه کلام شخصیت‌ها را آورد که نشان دهنده جهان بینی خاص شخصیت داستان است.