آموزشی ژانرنویسی فنی‌ترین روش نویسندگی است

[ASHVAN]

نخستين و شايد پيش‌پاافتاده‌ترين و از طرفي مهم‌ترين سؤال اين است كه ژانر چيست؟ چه ويژگي‌هايي دارد؟ فرق نويسنده ژانرنويس با نويسندگان ديگر چيست؟

مفهوم ژانر را از 2 منظر مي‌توان بررسي كرد. يكي در سطح نظريه ادبي و ديگري در دسته‌بندي آثار داستاني همچون رمان و سينما.

 

[ASHVAN]

در بحث نظريه، ژانر، عام‌ترين و فربه‌ترين مفهوم در امر نوشتار است. شما اگر به‌نظر نظريه‌ پردازان، از افلاطون (كمابيش نخستين كسي كه در كتاب جمهوري به ژانر توجه نشان داد) تا همين امروز توجه كنيد، ژانر دربرگيرنده تمام ويژگي‌هاي امر نوشتار است. يعني وقتي از ژانر در سطح نظريه سخن گفته مي‌شود همزمان در مورد وسيع‌ترين و متنوع‌ترين وجوه امر نوشتار صحبت مي‌شود. اجازه دهيد كمي مسئله را باز كنم و برخي از اين وجوه را بكاوم.

 

[ASHVAN]

منظوم يا منثور بودن: اينكه اثر شعر باشد يا نثر در ژانر مهم است. به‌طور مثال وقتي از ژانر «فاليك» در دوران باستان سخن گفته مي‌شود، حتما مراد نوشتاري منظوم است اما وقتي از ژانر «رمان» بحث مي‌شود حتما نوشتاري منثور است.

سطح زبان: تراژدي و حماسه ژانرهايي با زباني فخيم هستند و كمدي ژانري است كه سطح زباني عاميانه و پايين‌‌تري دارد.

 

[ASHVAN]

روايي يا نمايشي بودن: مثلا در دوران باستان حماسه (ايلياد نوشته هومر) نوشتاري روايي است. يعني براي به‌اجرا درآمدن در صحنه نوشته نشده. اما تراژدي (به‌طور مثال او ديپ شهريار نوشته سوفوكل) نوشتاري است كه اساساً براي به نمايش درآمدن نگاشته شده است.

 

[ASHVAN]

كاركرد: هر ژانري حتما يك كاركرد اصلي دارد؛ مثلا بسياري براي تراژدي يا كمدي كاركرد اخلاقي (از طريق ستودن صفات عالي در تراژدي و مذموم‌شمردن صفات داني در كمدي) درنظر مي‌گرفته‌اند. يا به‌طور مثال ژانري بوده به نام «جورجيك» كه به‌طور مشخص كاركرد تعليمي داشته و مسائل مربوط به كشاورزي و دامپروري را به مخاطب آموزش مي‌داده است. يا براي ژانر «غنايي» كاركرد لذت‌بخشي را درنظر گرفته بودند.

شخصيت‌ها: كمابيش شخصيت‌هاي موجود در هر ژانر متعلق به طبقات خاصي هستند. به‌طور مثال در تراژدي طبقات فرادست و در كمدي طبقات فرودست.

 

[ASHVAN]

نوع مخاطب: به همين سبب مخاطب تراژدي فرهيختگان بودند و مخاطب كمدي، عامه مردم.

پايان‌بندي: تراژدي عموما پاياني تلخ و كمدي پاياني خوش داشته است. براي بقيه ژانرها نيز پايان‌هاي مشخصي درنظر گرفته بودند.

پلات: ويژگي‌اي كه تاكنون هم كمابيش برقرار است. پلات‌هاي ژانري از اصولي محكم و كمتر غيرقابل تغيير پيروي مي‌كنند. به‌طور مثال زيرژانري از ژانر كمدي وجود دارد به نام «پيكارسك» كه در آن به‌‌طور مشخص به جزئيات زندگي روزانه قهرماني شرور از طبقه پايين جامعه مي‌پردازد كه با تمركز به زيركي‌اش در جامعه‌اي فاسد گليم خود را از آب بيرون مي‌كشد.

 

[ASHVAN]

مكان: هر ژانري مكان مخصوص به‌خود دارد؛ مثلا كمدي عموما در روستاها و شهرهاي كوچك اما تراژدي در دربارها و قصرهاي اشراف مي‌گذشته. اين مورد در باب تعدد مكان هم مهم است. مثلا مكان تراژدي محدود بوده اما رمانس و حماسه تعدد مكان‌‌هاي زيادي داشته‌اند.

 

[ASHVAN]

زمان: تراژدي در زماني محدود مي‌گذشته اما حماسه زماني بسيار طولاني‌تر را دربر مي‌گرفته.البته قطعا مي‌توان به وجوهي كه در بالا برشمردم، چيزهاي ديگري هم افزود. بنده به اين سبب آنها را در اينجا آوردم تا نشان دهم وقتي در سطح نظريه، از ژانر سخن مي‌‌گوييم با چه مفهوم عام و وسيعي روبه‌رو هستيم. براي فهم بهتر نظريه ژانر توصيه مي‌كنم به كتاب ارزشمند «نظريه ژانر» نوشته مهدي زرقاني و محمدرضا قربان صباغ، نشر هرمس مراجعه كنيد. اين كتاب با توجه به تأليفي بودنش به گمان من گام مهمي در شناخت نظريه ژانر براي مخاطب فارسي زبان است.

 

[ASHVAN]

اما نوع دوم سخن گفتن در ژانر، چيزي است كه در بحث‌نظريه‌هاي خاص امر روايت متداول است كه بيشتر رمان و سينما را دربرمي‌گيرد. و اصلا شايد بهتر باشد در اين زمينه به جاي ژانر از كلمه دسته‌بندي (category) استفاده كنيم. منظور همين كلماتي است كه بسيار شنيده‌ايد؛ رمانس، ترسناك، جنايي، تريلر، علمي تخيلي و... كه اتفاقا برآمده از مناسبات بازار هستند.

 

[ASHVAN]

در واقع پس از آنكه سواد عمومي در غرب رشد پيدا كرد و رمان‌خواني رواج يافت، به‌گونه‌اي كه نوشتن، انتشار و فروش آن به شغل تبديل شد، از يك سو ناشران و از سوي ديگر كتابفروشان كشورهاي اروپايي و آمريكايي براي سهولت كار مخاطبان خود، قفسه‌بندي فروشگاه‌هاي خود را براساس مفاهيم ژانري تقسيم كردند. چون هر مخاطب به كالايي خاص علاقه داشت. يكي رمان عاشقانه دوست داشت، ديگري ترسناك و... منظور از ژانر در مكالمات روزمره همين معناي دوم است و طبعا ژانرنويس كسي است كه بر مبناي قواعد هر ژانر، رمان يا داستان كوتاه مي‌‌نويسد. بنابراين نمي‌تواند تجربي بنويسد و بايد به مخاطب فكر كند.