آموزشی •قواعد شعر•

[HAN]

منظور از قالب یک شعر، شکل آرایش مصرع‌ها و نظام قافیه آرایی آن است. شعر به مفهوم عام خود نه در تعریف می گنجد و نه در قالب؛ ولی شاعران و مخاطبان آنها، به مرور زمان به تفاهم هایی رسیده اند و شکل‌هایی خاص را در مصراع بندی و قافیه آرایی شعر به رسمیت شناخته اند.

 

[HAN]

به این ترتیب در طول تاریخ، چند قالب پدید آمده و شاعران کهن ما کمتر از محدوده این قالبها خارج شده اند.
فقط در قرن اخیر، یک تحول جهش‌وار داشته‌ایم که اصول حاکم بر قالبهای شعر را تا حد زیادی دستخوش تغییر کرده است.
قالب شعر به شکل شعر گفته می‌شود که بر دو نوع است: شکل ظاهری و شکل درونی (یا شکل ذهنی).

 

[HAN]

شکل ظاهری که شامل وزن یا بی‌وزنی، تساوی مصرع‌ها و یا کوتاهی و بلندی آنها، قافیه‌ها : - در صورتی که قافیه‌ای وجود داشته باشد - و صداها و حرکات ظاهری کلمه می‌شود.
قالب در شعر کلاسیک فارسی، شکل ظاهری است که قافیه به شعر می‌بخشد.
طول هر مصرع، چیدمان هجاهای هر مصرع، تعداد ابیات، آرایش مصرع‌ها، قافیه آرایی آنها و حتی عاطفه انتقالی شاعر به خواننده دیگر عوامل تعیین کننده قالب ظاهری شعرند.

 

[HAN]

اجزای شعر​

بیت:

هر یک از سطرهای یک شعر را یک بیت گویند. كمترین مقدار شعر یک بیت است.

بسرش، فکر دو صد سودا بود
عاشق آنست که بی پا و سر است

 

[HAN]

مصراع:

هر بیت شامل دو قسمت است هر یک از این بخش ها را یک مصراع گویند. كمترین مقدار سخن موزون یک مصراع است.

باز آی و بر چشمم نشین، ای دلستان نازنین
كآشوب و فریاد از زمین بر آسمانم می رود.

 

[HAN]

ردیف:

به پایان هر مصراع یا در پایان هر بیت اگر واژه یا واژه هایی با یک معنی بعد از قافیه تكرار شود به این واژه ها ردیف گویند. این تكرار تأثیر موسیقی شعر را قوی تر می كند.


مژده ای دل كه مسیحا نفسی می آید
كه ز انفاس خوشش بوی كسی می آید.

 

[HAN]

قافیه:

به كلمات آخر ابیات كه آخرین حرف اصلی آنها یكی باشد در واقع كلماتی با یک آهنگ را قافیه گویند. اگر بیتی دارای ردیف باشد قافیه قبل از ردیف قرار می گیرد. قافیه و ردیف حاصل شعر سنتی است. قافیه اجباری است اما ردیف اختیاری است.


سرو چمان من چرا میل چمن نمی كند
همدم گل نمی شود یاد سمن نمی كند.

 

[HAN]

انواع شعر کهن فارسی
- قصیده
- غزل
- قطعه
- مثنوی
- رباعی
- دوبیتی
- ترجیع بند
- مستزاد
- مسمط
- تصنیف
- چهارپاره
- مفرد
- تضمین
- ترکیب بند
- ترکیب بیت​

 

[HAN]

- قصیده​

اولین قالب شعری است كه از نیمة قرن سوم هـ . ق در ادبیات فارسی به تقلید از شعر عربی پدید آمد و تا روزگار ما مورد توجه شاعران بوده است.

شعری است كه مصراع اول با مصراع های زوج آن با هم قافیه است. تعداد ابیات آن از پانزده بیت بیشتر است. محتوای قصیده می تواند مدح، ستایش، وصف و پند و اندرز و حكمت و عرفان و رثاء و مرثیه باشد.

 

[HAN]

از قصیده سرایان معروف، رودكی، منوچهری و ناصرخسرو و سنایی و قصیده سرای معاصر ملك الشعرای بهار و امیری فیروزكوهی است.

قصیده از حیث مضمون و محتوا، از آغاز تا امروز دستخوش دگرگونیهایی شده است که می‏توان به اجمال به شرح زیر بیان کرد:

الف) در روزگار سامانیان اغلب به مدح و ستایش در حد اعتدال و مبالغه‏‌های شاعرانه پرداخته می‏‌شده است.

ب) در دوران غزنویان و سلجوقیان به مدح و ستایش سلاطین و وزرا و امرا با تملق و چاپلوسی به حد غلو و افراط در طرح تقاضا به حد سوال و تکدی می رسیده است.