آموزشی «آرایه‌های ادبی» ابزاری برای شخصیت پردازی در نویسندگی ادبی

[ASAL.]

«بسم الله الرحمن الرحیم»

«آرایه‌ها، ابزارهایی برای شخصیت‌پردازی در نویسندگی ادبی»​

(آموزشی ویژه نویسندگان خلاق)

-بخش اول-
مقدمه‌ای بر نگاه تازه به آرایه‌های ادبی

(بیشتر ما آرایه‌ها رو از مدرسه یاد گرفتیم، اما باهاشون زندگی نکردیم.
یاد گرفتیم که استعاره یعنی «شبِ تار»، تشبیه یعنی «چون ماه»، واج‌آرایی یعنی «صدای سوت سکوت»، ولی کمتر یاد گرفتیم که این‌ها ابزارهایی برای ساختن جهان درونی دلنوشته هستند.)​

 

[ASAL.]

در نویسندگی ادبی، توصیف مهم است ،اما توصیف اگر فقط زیبا باشه، بعد از چند خط خسته‌کننده می‌شود.
نویسنده‌ی خوب کسی است که بتونه از زیبایی، معنا استخراج کند.
و هیچ چیز به اندازه‌ی آرایه‌های ادبی نمی‌تونه هم زیبایی بده، هم معنا، هم شخصیت خلق کنه.

در این مسیر قراره یاد بگیریم که:

۱. هر آرایه چطور به ساخت شخصیت کمک می‌کند؟

۲. چطور به‌جای اینکه بگیم «او ترسو بود»، ترس رو نشان بدیم؟

۳. چطور از ابزارهای سنتی، استفاده‌های معاصر کنیم؟





​

 

[ASAL.]

اولین تمرین این بخش:
به این جمله‌ها فکر کنید:
۱. او ساکت بود.

۲. او ساکت بود چون می‌ترسید.

۳. زبانش زیر باری از هراس، خودش را خاک کرده بود.

کدوم بیشتر توی ذهن می‌ماند؟ کدوم شخصیت را کامل توضیح می‌دهد؟

جواب: سومی است.

چون جمله‌ی سوم فقط توصیف نمی‌کند بلکه احساس را هم منتقل می‌کند، بدون اینکه بگوید «ترس» است یا «سکوت».

 

[ASAL.]

بخش دوم: «تشخیص»؛ جان‌بخشی به اشیا، جان‌بخشی به شخصیت

تشخیص یعنی چی؟

در بلاغت، تشخیص یعنی نسبت‌دادن ویژگی‌های انسانی به اشیاء، طبیعت یا مفاهیم غیرجاندار.
اما در نویسندگی ادبی، تشخیص فقط یه آرایه نیست؛ یه روش دیدن است. یه جور فهمیدن.
وقتی نویسنده‌ای اشیا رو زنده می‌نویسد، دارد غیرمستقیم شخصیتش را هم زنده می‌کند.
چون شخصیت، جهان اطرافش را طوری می‌بیند که خودش هست.
پس هر جان‌بخشی، یه جور آینه‌ی ذهن شخصیت هم هست.


​

 

[ASAL.]

چطور تشخیص به شخصیت‌پردازی کمک می‌کنه؟

۱. درونی‌سازی احساسات:
به‌جای گفتنِ مستقیم احساس، شخصیت را در مواجهه با اشیا نشان بده.
مثلاً به جای:
«او از آینده می‌ترسید.»
بگو:
«فنجان توی دستش می‌لرزید، انگار خودش هم از چیزی خبر داشت.»
اینجا ترس از "او" برداشته شده، ولی در ظرفی قرار گرفته که ذهن خواننده رو قلقلک می‌دهد. این می‌شود نشان دادن، نه گفتن.





​

 

[ASAL.]

۲. ساخت جهان ذهنی شخصیت:

مثال:
«ساعت روی دیوار، چپ‌چپ نگاهش می‌کرد.»
این جمله ساده‌ست، اما چه چیزی رو نشون می‌ده؟

شخصیت در اضطرابه؟

زمان براش دردآوره؟

احساس گناه یا ترس داره؟


با جان‌بخشی به ساعت، ما فهمیدیم که ذهن شخصیت چقدر درگیر و بی‌قرار شده.

 

[ASAL.]

۳. ایجاد هم‌ذات‌پنداری بی‌واسطه:
وقتی نویسنده با اشیا حرف می‌زنه، یا بهشون حس می‌ده، خواننده هم احساس می‌کنه اون جهان، جهان خودشه.
مثال:

«در، پشت سرش با دلخوری بسته شد.»

درِ معمولی؟ نه. یه شخصیت دوم، یه واکنش. ما ناخودآگاه فکر می‌کنیم:

«حتماً بحثی بوده، رابطه‌ای تیره، تنشی توی فضا.»

اینه قدرت تشخیص.

 

[ASAL.]

چند تکنیک برای استفاده‌ی خلاقانه از تشخیص:
الف) تبدیل اشیا به راوی پنهان:
اجازه بده مثلاً «باد»، احساس شخصیتت رو روایت کنه.
مثلاً:
«باد، موهایش را پس زد، انگار از چیزی ناراحت بود.»
(نویسنده درباره‌ی باد صحبت می‌کنه، اما ذهن خواننده می‌ره سمت شخصیت زن.)

ب) زنجیره‌ی جان‌بخشی برای ایجاد حس فضا:
مثال:
«صندلی‌ها خسته بودند، دیوارها پلک نمی‌زدند، ساعت نفس نمی‌کشید.»
اینجا فضای اتاق، بازتاب روحیه‌ی یک شخصیت خالی و خسته‌ست.
ج) استفاده در دیالوگ‌های درونی شخصیت:
«پنجره همیشه می‌فهمید که دلم می‌خواهد فرار کنم.»

 

[ASAL.]

بخش سوم: «تضاد و تناقض»؛ آینه‌های شکستۀ روان شخصیت

تضاد و تناقض یعنی چی؟

در بلاغت:

تضاد یعنی کنار هم‌نشاندن دو واژه‌ی متقابل: شب و روز، تلخ و شیرین.

تناقض (پارادوکس) یعنی جمعِ دو مفهومِ ظاهراً ناسازگار: «سکوتی پر از فریاد»، «مرده‌ای که نفس می‌کشد».

ولی در نویسندگی ادبی، این دو آرایه می‌تونن از سطح جمله بیان بالاتری پیدا کنن:
برسن به ساختار درونی شخصیت.
چون خیلی از شخصیت‌ها آدم‌های «دوتکه»‌اند. هم می‌خوان، هم نمی‌خوان. هم عاشق‌ان، هم متنفر. هم صادق‌ان، هم دروغ‌گو.
اینجا تضاد و تناقض به‌جای «آرایه‌ی ادبی»، می‌شن «ابزار روانکاوی شخصیت».

 

[ASAL.]

چطور تضاد و تناقض شخصیت می‌سازه؟

۱. ساختن شخصیت‌های چندلایه:
یک شخصیت خاکستری، هم ویژگی‌های مثبت داره، هم منفی.

مثلاً:
«حرفش آرام بود، اما چشم‌هایش پر از خشم.»

اینجا دو حسِ متضاد در یک بدن جمع شده، و خواننده می‌فهمه که با یک شخصیت ساده‌انگار سروکار نداره.

۲. تجسم کشمکش درونی:
کشمکش درونی یکی از پایه‌های درام‌نویسیه. تناقض، بهترین زبان این کشمکشه.
مثال:

«می‌خندید، ولی صدایش گریه می‌کرد.»

یا:

«با دستانی مطمئن، نامه‌ای را امضا کرد که از آن می‌ترسید.»
ما این‌جا داریم درون‌مایۀ شخصیت رو نشون می‌دیم، بدون اینکه بگیم «در دلش تردید داشت».