آموزشی آرایه‌ی موازنه

[Ayumi]

موازنه چیست​

موازنه : آرایه موازنه در علم بدیع، آوردن کلمات هموزن در دو مصراع از شعر یا دو پاره از نثر است، به گونه ای که همۀ کلمات قرینه یا اکثر آنها با یکدیگر هم وزن باشند؛ مانند بیت زیر که واژگان قرینه در دو مصراع با یکدیگر هم وزن هستند:

ای درد تواَم درمان در بستر ناکامی
وی یاد تواَم مونس در گوشۀ تنهایی

 

[Ayumi]

به عبارتی دیگر، اگر واژگان در دو مصراع یک بیت یا دو جملۀ قرینۀ نثر، به گونه ای به کار روند که واژگان جملۀ اول با جملۀ دوم یا واژگان مصراع اول با واژگان مصراع دوم، به ترتیب، هم وزن باشند، این کار را موازنه گویند. گاهی شاعر موازنه را در دو بیت به کار می برد، یعنی واژگان دو بیت با هم هم وزنند.

به عنوان مثال، اگر دو مصراع بیت بالا را زیر هم قرار دهیم، همۀ واژگان مصراع اول با واژۀ مقابل خود از مصراع دوم، هم وزن است؛ بدین صورت:

(ای، وی)، (درد، یاد)، (تواَم، تواَم)، (درمان، مونس)، (در، در)، (بستر، گوشه)، (ناکامی، تنهایی):

ای درد تواَم درمان در بستر ناکامی

وی یاد تواَم مونس در گوشۀ تنهایی

***

 

[Ayumi]

موازنه و ترصیع​

اگر سجع‌های مقابل یک بیت تماما سجع‌های موازی (واژه‌های هموزن و همقافیه) باشند، ترصیع پدید میاد؛ مثلا:
هم حرکاتش متناسب به هم
هم خطواتش متقارب به هم

اگر انواع سجع (متوازی، مطرف، متوازن) به‌ویژه سجع‌های متوازن در دو مصراع در مقابل هم قرار گیرند، موازنه ایجاد می‌شود:
این لطایف کز لب لعل تو من گفتم که گفت؟
وین تطاول کز سر زلف تو من دیدم که دید؟

 

[Ayumi]

مثال برای موازنه:​

در بیت های زیر، میان مصراع اول و مصراع دوم بیت، آرایه موازنه وجود دارد.

نکته دوشیزۀ من حرز روح است، از صفت
خاطر آبستن من نور عقل است، از صفا


رشک نظم من خورد حسان ثابت را جگر
دست نثر من زند سحبان وابل را قفا


بر سر همت، بلا فخر، از اَزل دارم کلاه
بر تن عزلت، بلا بَغی، از اَبد بُرّم قبا
(خاقانی)


ای اژدهای دهر، دلم بیشتر بخور وی آسیای چرخ، تنم تنگتر بِسای
(مسعود سعد)

کُحلی چرخ از سحاب گشت مسلسل به شکل
عودی خاک از نبات گشت مُهَلهَل به تاب
(خاقانی)

 

[Ayumi]

مسعود سعد سلمان است در اکثر قصاید خود از این صنعت آرایه موازنه استفاد کرده است. برای نمونه به اشعار زیر توجه کنید:

نظمی به کامم اندر چون بادۀ لطیف
خطی به دستم اندر چون زلف دلربای

از رنج تن، تمام نیارم نهاد پی
وز درد دل، بلند نیارم کشید وای

گردون چه خواهد از من بیچارۀ ضعیف؟
گیتی چه خواهد از من درماندۀ گدای؟

گر شیر شَرزه نیستی، ای فضل، کم شِکَر
ور مار گَرزه نیستی، ای عقل، کم گَزای

ای محنت، ار نه کوه شدی، ساعتی برو
وی دولت، ار نه باد شدی، لحظه ای بپای

ای تن جزع مکن که مجازی است این جهان
وی دل، غمین مشو که سپنجی است این سرای

ای بی هنر زمانه مرا پاک درنورد
وی کوردل سپهر، مرا نیک بَرگرای

از بهر زخم، گاه چو سیمم فروگذار
وز بهر حبس، گاه چو مارم همی فسای

ای اژدهای چرخ، دلم بیشتر بخور
وی آسیای چرخ، تنم تنگتر بسای

(مسعود سعد)

 

[Ayumi]

آرایه موازنه در نثر:​

نمونۀ کاربرد آرایه موازنه در نثر:

– قدمی در راه خدا ننهند و دِرَمی بی مَنّ و اَذی ندهند. (گلستان سعدی)