آموزشی آرایه تضاد

[Ramina.p]

تضاد‌ ضمنی
در تضاد ضمنی، دو کلمه در اصل با هم متضاد نیستند، اما وقتی در ضمن کلام با هم می‌آیند، یک ترکیب متضاد تشکیل می‌دهند. برای مثال، فیل و فنجان، راه و چاه.

 

[Ramina.p]

تضاد‌ دوسویه
از نمونه‌های تضاد یا تقابل دوسویه می‌توان به زن و شوهر، خرید و فروش و… اشاره کرد.

 

[Ramina.p]

تضاد‌ مکانی
تضاد مکانی یا تقابل جهتی، همان‌طور که نامش نشان می‌دهد مربوط به مخالف بودن جهت‌ها و مکان‌هاست. برای مثال، شمال و جنوب، مغرب و مشرق.

 

[Ramina.p]

تضاد‌ فعلی
تضاد فعلی تضاد بین فعل‌هاست، مثلاً رفتن و نرفتن، ماندن و نماندن.

برخیز و بنشین در رباعی زیر از تضاد فعلی‌اند:

برخیز و مخور غم جهان گذران
بنشین و دمی به شادمانی گذران

در طبع جهان اگر وفایی بودی
نوبت بتو خود نیامدی از دگران

 

[Ramina.p]

تضاد نمادین
در تضاد نمادین، شاعر از نمادها کمک می‌گیرد و بین واژگان تضاد می‌آفریند. برای مثال، در بیت زیر از ظهیر فاریابی، خر نماد جسم و عیسی نماد روح است. بنابراین، بین آن‌ها تضاد ایجاد شده است:

سخن چه عرضه کنم با جماعتی کز جهل
زبانگ خر نشناسد نطق عیسی را

یا در بیت زیر از سعدی، بوم نماد بدبختی و هما نماد خوشبختی است:

ک.س نیاید به زیر سایه بوم
ور همای از جهان شود معدوم

یا در بیت زیر، بنفشه نماد انسان غافل و نرگس نماد انسان آگاه است:‌

تا کی آخر چو بنفشه سر غفلت در پیش
حیف باشد که تو در خوابی و نرگس بیدار

 

[Ramina.p]

تضاد مجازی و کنایی
در این نوع، طرفین تضاد در معنای واژگانی و حقیقی خود مخالف نیستند، اما در معنای مجازی با یکدیگر مخالف‌اند.

برای مثال، در بیت زیر، تخت به‌معنی قدرت و ثروت است و خاک فقر و تهیدستی:

چو آهنگ رفتن کند جان پاک
چه بر تخت مردن، چه بر روی خاک

یا مصراع اول بیت زیر کنایه از خوشبخت کردن و مصراع دومش کنایه از بدبخت کردن است:


یکی را به سر بنهد تاج بخت
یکی را به خاک اندر آرد زتخت

 

[Ramina.p]

تضاد‌ ترکیبی (اضافی یا وصفی)
اگر طرفین تضاد به صورت ترکیب اضافی یا وصفی در سخن ظاهر شوند، تضاد ترکیبی داریم.

برای دو ترکیب کوتاه خردمند و نادان بلند در کلام زیر تضاد ترکیبی ساخته‌اند:

ای پدر، کوتاه خردمند به از نادان بلند

یاد در بیت‌های زیر تضاد ترکیبی داریم:

آن شنیدی که لاغری دانا
گفت باری به ابلهی فربه

اسب تازی اگر ضعیف بود
همچنان از طویله‌ای خربه

 

[Ramina.p]

مقابله چیست؟
گاهی پیش می‌آید که تضاد فقط بین دو کلمه نیست و در سطح کلام است. یعنی اینکه اغلب کلمات یک جمله یا مصراع با کلمات یک جمله یا مصراع دیگر تضاد دارند. در این صورت آرایه مقابله داریم.

برای مثال بیت زیر از مسعود سعد سلمان مقابله دارد:

برآورده گردی ز هر تند کوهی
فرورانده سیلی به هر ژرف غاری

یا بیت زیر از رودکی:

کهن کند به زمانی همان کجا نو بود
و نو کند به زمانی همان که خُلقان بود

بیت زیر از خاقانی مقابله دارد:‌

بر قصر عقل نام تو خیر الطیور گشت
در تیه جهل خصم تو شر الدواب شد

 

[Ramina.p]

مثال‌های آرایه تضاد
در این بخش، مثال‌هایی از آرایه تضاد را بررسی می‌کنیم.

در بیت زیر از حافظ، بین کلمات هست و نیست تضاد وجود دارد:

به هست و نیست مرنجان ضمیر و خوش می‌باش
که نیستی‌ست سرانجام هر کمال که هست

 

[Ramina.p]

در بیت زیر بین کلمات سرما و گرما تضاد وجود دارد:

نه شاخش خشک گردد روز سرما
نه برگش زرد گردد روز گرما