آموزشی آرایه مجاز و علاقه‌های آن در ادبیات فارسی

[شاهدخت]

آرایه مجاز و علاقه‌های آن در ادبیات فارسی

 

[شاهدخت]

 

[شاهدخت]

مجاز واژه‌ای عربی و در لغت به معنای غیرواقعی است. آرایه مجاز به معنای به کار بردن کلمات در معنایی غیر از معنای حقیقی خود است. بگذارید اندکی دقیق‌تری به این بحث وارد شویم و مثال‌های بیشتری ذکر کنیم.

 

[شاهدخت]

هر کلمه می‌تواند معانی متفاوتی داشته باشد‌؛ یعنی یک معنی اصلی و چندین معنی فرعی. گاهی کلمه دقیقاً معنای اصلی خود را به مخاطب منتقل می‌کند که در اصطلاح به آن حقیقت می‌گویند؛ اما در مواقعی ممکن است، کلمه در جایگاهی حاضر شود که هنگام معنی‌کردن و یا بازنویسی، معنای دیگری از آن اراده شود. در این صورت نویسنده یا شاعر از صنعت مجاز یا آرایه ادبی مجاز استفاده کرده است.

 

[شاهدخت]

صنعت مجاز نقش ویژه‌ای در خیال‌انگیز شدن شعر یا متن ادبی ایفا می‌کند. محمدرضا شفیعی کدکنی معتقد است که «در عنصر مجاز، شوق و اشتیاقی در خواننده برای جست‌وجو و طلب مفهوم تازه است و این یک عامل درونی است که سخن را تأثیر و نفوذ بیشتری می‌بخشد.»

 

[شاهدخت]

علاقه در مجاز
ارتباطی را که میان دو معنی یک کلمه به وجود می‌آید، علاقه می‌گویند و آرایه مجاز باید یکی از دو حالت علاقه یا قرینه را دارا باشد. علاقه‌های مجاز انواعی دارند که عبارتند از؛

 

[شاهدخت]

1- علاقه کلیت (ذکر کل و اراده جزء)​

در مجاز کلیت، یک موضوع کلی مطرح می‌شود ولی مقصود بخش کوچکی از آن است. مثلا در جمله زیر، مقصود از ایران، تیم فوتبال ایران است.

ایران به مسابقات جام جهانی راه یافت.

یا در بیت زیر، مقصود از واژه شهر، مردم شهر است.

تمام سایه‌ها را می‌کشم بر روزن مهتاب
حضورم را ز چشم شهر حاشا می‌کنم هر شب
محمدعلی بهمنی

 

[شاهدخت]

2- علاقه جزئیت (ذکر جزء و اراده کل)​

این مجاز، برعکس مجاز کلیت است؛ یعنی، جزئی از کل اراده می‌شود ولی مقصود کل است. برای مثال:

عینک من کثیف شده است.

در این مثال عینک در معنای شیشه عینک به کار رفته است و یا در بیت زیر مقصود از گوش، وجود انسان است.

پیش دیوار آنچه گویی هوش دار
تا نباشد در پس دیوار گوش
سعدی، گلستان

 

[شاهدخت]

3- مجاز به علاقه محلیه یا ظرف و مظروف​

در این نوع از مجاز، محل يا ظرف را اراده می‌كنند ولی مقصود چیزی است که درون ظرف وجود دارد. در مثال زیر مقصود از ظرف، غذایی است که در آن وجود دارد.

آنقدر گرسنه هستم که می‌توانم تمام ظرف را بخورم.

و یا در مثال زیر که از کلمه سر، معنای فکر اراده شده است زیرا سر، ظرف فکر است.

سر آن ندارد امشب که برآید آفتابی
چه خیال‌ها گذر کرد و گذر نکرد خوابی
سعدی، غزلیات

 

[شاهدخت]

4- علاقه عموم و خصوص​

در علاقه عموم و خصوص مورد خاص ذکر می‌شود و معنای عام آن را اراده می‌کنند. این مورد می‌تواند برعکس هم رخ بدهد. در مثال زیر، کلمه رستم (معنای خاص) گفته شده و معنای گردن‌کلفت یا پهلوان (معنای عام) اراده شده است.

رستم شدی؟

و یا در مثال زیر عراقی‌ها (معنای عام) ذکر شده ولی منظور صدام (معنای خاص) اراده شده است.

عراقی‌ها به دنبال صلح نبودند.