آموزشی آرایه پارادوکس یا متناقض نما

[Ramina.p]

آرایه پارادوکس یا متناقض نما یک تکنیک ادبی خیال انگیز است که دو امر متضاد که وجود هر یک وجود دیگری را نقض می‌کند کنار هم جمع یا با هم ترکیب می‌کند که در دنیای واقعی امکانپذیر نیست. حاضر غایب در شعر سعدی و آرامش طوفانی و حقیقی ترین مجاز نمونه های پارادوکس هستند.

 

[Ramina.p]

یکی از سوالات قلمرو ادبی درس نهم در کتاب فارسی یازدهم، درباره آرایه پارادوکس یا متناقض نما است که نمونه اش را در یک بیت سعدی توضیح داده است:

هرگز وجود حاضر غایب شنیده ای؟
من در میان جمع و دلم جای دیگر است!

اینکه واژه های متضاد «حاضر» و «غایب»، هم‌زمـان، به پدیده‌ای واحد نسبت داده شده اند و در واقع، غایب، صفت حاضر، واقع شـده اسـت، آرایه‌ی پارادوکس است. اما تعریف دقیق آرایه پارادوکس یا متناقض نما چیست؟ در این مطلب به توضیح این آرایه و تکنیک ادبی خیال انگیز می‌پردازیم.

 

[Ramina.p]

تعریف آرایه پارادوکس یا متناقض نما
متناقض نما یا پارادوکس یعنی جمع شدن دو امر متناقض با هم در متن ادبی، که در دنیای واقعی غیر ممکن است. چرا که وجود یکی، امکان وجود دیگری را نقض می‌کند.

به عنوان مثال در همین بیت سعدی، حاضر بودن امری است که غایب بودن را نقض می‌کند و امکان وجود هر دو امر با هم در دنیای واقعی امکان پذیر نیست. اما در دنیای خیال انگیز شعر، این امکان جادویی وجود دارد که کسی که حاضر است و در میان جمع حضور دارد، چنان از خود بیخود شده و از ارتباط با دیگران بریده و دل و حواسش جای دیگری است که گویی غایب است و اصلا حضور ندارد.

هنر شاعر این است که غیر ممکن‌ها را ممکن و در واقع پذیرفتنی کند. در ادامه، کارگاه متن پژوهی قلمرو ادبی، دو سروده از اشعار قیصر امین پور آورده است و خواسته که پارادوکس را در آن‌ها پیدا کنیم.

 

[Ramina.p]

۱.

کنار نام تو لنگر گرفت کشتی عشق
بیا که یاد تو آرامشی است طوفانی

در این بیت، «آرامش طوفانی» ترکیبی متناقض نما است. حضور صفت طوفانی، آرامش را نقض می‌کند، اما اینکه به آرامش صفت طوفانی بدهیم تنها در عالم خیال شعر و عشق ممکن و پذیرفتنی است.

 

[Ramina.p]

۲.

بارها از تو گفته ام از تو
بارها از تو، بارها با تو

‌ای حقیقی ترین مجاز، ‌ای عشق!
ای همه استعاره‌ها با تو

در این ابیات نیز ترکیب «حقیقی‌ترین مجاز» ترکیبی پارادوکسی است. مجاز بودن و حقیقت بودن، دو امر متضاد هستند که ترکیب آن‌ها با هم غیر ممکن است. اما شاعر این مجاز، یعنی «عشق» را حقیقی‌ترین می‌داند و برای هر خواننده‌ی عاشقی، این پارادوکس کاملا پذیرفتنی و دلپذیر است.

 

[سلین]

تناقض یا پارادوکس

یکی از آرایه‌های ادبی در شعر فارسی تناقض می‌باشد. تناقض به معنای ناسازگاری و ضد یکدیگر بودن و در اصطلاح ادبی آوردن دو واژه یا دو معنی متناقض در کلام است.

 

[سلین]

فهرست مندرجات
۱ - زیبایی تناقض
۲ - ایجاد پارادوکس
۳ - تناقض در شعر فارسی
۴ - پیدایش تناقض
۵ - خاستگاه تناقض
۶ - تصویرهای پارادوکسی
۷ - تفاوت پارادوکس با تصویرهای پارادوکسی
۸ - تفاوت تناقض در شعر شعراء
۹ - تناقض در علوم دیگر

 

[سلین]

زیبایی تناقض

تناقض و این‌گونه ترکیبات در مرحله نخست ممکن است پوچ و بی‌معنا به نظر آید اما در پشت معنای پوچ ظاهری آن، حقیقتی نهفته است و همان تناقض ظاهری جمله، باعث توجه شنونده یا خواننده و کشف مفهوم زیبای پنهان در آن می‌شود.
از تهی سرشار، جویبار لحظه‌ها جاری است. اخوان ثالث

 

[سلین]

ایجاد پارادوکس

پارادوکس از شکستن حکم منطقی «اجتماع نقیضین محال است»، حاصل می‌شود و همین هنجارشکنی و آشنایی‌زدایی در کلام برجستگی ایجاد می‌کند؛ و به دلیل همین، برجسته‌سازی حتی در گفتار عوام هم کاربرد یافته است؛ و در تعبیرات عامه مردم، هسته‌های این تصویر و تعبیر وجود دارد: «ارزانتر از مفت»، «هیچ‌ک.س» و ضرب‌المثل «به مفت گران بودن».

 

[سلین]

تناقض در شعر فارسی

۱) نمونه ابیاتی از مثنوی مولوی با عبارت‌های متناقض نما و تصاویر پارادوکسی:
هر کسی رویی به سویی برده‌اند وین عزیزان رو به بی‌ سو کرده‌اند •••• هر کبوتر می‌پرد زی ‌جانبی وین کبوتر جانب بی‌جانبی
هر عقابی می‌پرد از جا به ‌جا وین عقابان راست بی‌جایی ‌سرا •••• ما نه مرغان هوائی خانگی دانه ما دانه بی‌دانگی

۲) مثل این بیت سعدی: هرگز وجود حاضر غایب شنیده‌ای •••• من در میان جمع و دلم جای دیگر است. (نمی‌توان همزمان هم حاضر بود و هم غایب).