آموزشی آشنائي با نمايشنامه نويسي همراه با تمرين

[~Fateme.h~]

آشنائي با
نمايشنامه نويسي
همراه با تمرين

 

[~Fateme.h~]

تأليف محمود ناظري
بخش اول :
نمايشنامه چيست ؟
نمايشنامه، يكي از عناصر مهم و آغازين هنر نمايش يا تئاتر است. در كنار نمايشنامه، ديگر عناصري همچون بازيگري، صحنه و نورپردازي، كارگرداني، چهره‎پردازي يا گريم و لباس، همچنين تماشاگر، تماشاخانه يا محل تئاتر، تشكيل دهنده يك نمايش مي‎باشند. نمايشنامه، متني ادبي و در عين حال نمايشي است كه معمولاً وجود دارد و از پيش توسط نمايشنامه نويس نگاشته مي‎شود و گاه به صورت بداهه به دست عوامل نمايش پرداخته شده و يا ايده‎اي است كه در طول اجرا و تمرين گروه‎هاي كارگاهي تئاتر شكل مي‎گيرد. در اين دوره، سعي بر آن است كه به نمايشنامة از پيش نوشته شده، يعني داراي پرداخت بهرحال كامل توجه كنيم و اصول كلي و پذيرفته شدة آن را بررسي نموده و توضيح دهيم.

 

[~Fateme.h~]

نمايشنامه ‎نويسي، از يك منظر، همچون ديگر فرم‎هاي ادبي، در طول زمان دستخوش تطوّر، تحوّل، نوآوري، بدعت‎ها، ابتكارها گشته و با توجه به سبك‎هاي گوناگون ادبي و همينطور گونه‎هاي مختلف ادبيات نمايش، داراي شاكله‎هاي مختلفي است. اما در اين دوره و جزوه‎هاي مقدماتي، به اصول معمولاً ثابت انگاشته شده و بديهي آن پرداخته مي‎شود.

 

[~Fateme.h~]

مسلماً شناخت كافي نسبت به عناصر و عوامل نمايشنامه كه مورد توافق جميع يا اغلب منتقدان و كارشناسان ادبيات نمايش بوده و لازمة ورود به ساحت آن و سپس مرحلة تغييرات و ابتكارات و … مي‎باشد، ضروري است.
همانطور كه در سطور قبل آمد، نمايشنامه خود يكي از عناصر هنر نمايش مي‎باشد و از آن جا كه نمايشنامه براي اجراي تئاتري، توسط بازيگران، بر صحنه (با توجه به تفاوت‎هاي گوناگون صحنه و سالن تئاتر …) اجرا مي‎گردد و گاه و اغلب با عناصر ديگر تلفيق و همراه مي‎شود، توسط نمايشنامه نويس نوشته مي‎شود، متني است كه به تنهايي و خود به خود كافي نيست. اگر چه نمايشنامه‎هاي بسياري چاپ و منتشر مي‎شوند، و خواندن آنها نيز بسيار لذت‎بخش، يا آموزنده و تأثيرگذار است، بايد گفت آنچه هدف نهايي نمايشنامه نويس است، و آن چه ملكه ذهن او مي‎گردد،اجراي زنده آن براي تماشاگران است.

 

[~Fateme.h~]

در اينجا لازم است به اين نكته اشاره شود كه نمايشنامه‎هايي هم نيز در طول تاريخ ادبيات نمايش وجود داشته‎اند و دارند كه به آن‎ها «نمايشنامه‎‌‌ هاي خواندني» گفته مي‎شود.
بدين معني كه نويسنده آن، متن را كمتر با در نظرگرفتن امكان اجرايي و نمايشي آن نگاشته است و بيشتر مشحون از صناعات ادبي و يا كاركردهاي فني روي كاغذ و غيرقابل اجرايي است. با اينجال نمايشنامه‎هاي خوب بسياري هم وجود دارند كه علاوه بر قابليت‎هاي اجرايي و نمايشي، خواندني هم هستند و در نوع خود، آنچنان قوي و مؤثر مي‎باشند كه توسط خواننده تجسم مي‎شوند، و گاه خواندن آن بر اجراهاي متوسط نيز ارجح مي‎باشد. اگرچه خواندن هر نمايشنامه نسبتاً خوبي نسبت به تماشاي اجراي ضعيف آن ارجح مي‎باشد.

 

[~Fateme.h~]

اين واقعيت كه نمايشنامه، تا پيش از اجراي صحنه‎اي و نمايشي، كامل نيست و به هدف خود نائل نيامده است، ما را به اين حقيقت رهنمون مي‎سازد كه نمايشنامه نويسي آميزه‎اي از فن و هنر است و البته نكته مهم اينكه، نه تنها در عرصه نمايشنامه‎نويسي، بلكه در ديگر فرم‎هايي همچون شعر، موسيقي، نقاشي، داستان نويسي و غيره، تنها آشنايي و شناخت و تسلط بر فنون و اصول و مباحث تئوريك، باعث خلق يك اثر هنري ارزنده نمي‎شود. ناگفته پيداست، علاوه بر اينهاو علاوه بر استعداد، ميزان آگاهي، شناخت، دردمندي، هوشياري، عمق ذهني و فكري، انديشمندي و دلسوزي و دغدغه‎گريِ آفرينشگر هنريست كه به كارش اصالت، روح و ارزش مي‎بخشد.

 

[~Fateme.h~]

جداي از اين مسئله، و از آنجا كه نمايشنامه بخشي از هنر نمايش يا تئاتر است، لازم است نمايشنامه نويس از چند و چون بعمل آمدن تئاتري يك متن، آگاهي و شناخت وافر و مؤثري داشته باشد. درك حال و هوا و فضاي تئاتري. شامل همه عناصر تشكيل دهنده آن، براي هرچه نمايشي‎تر كردن متن، لازم است و بيش از همه اينها، توجه به عنصر زنده يعني حضور تماشاگر، و عقل و چشم مشاهده‎گر او، بر نمايشنامه نويس فرض مسلم قلمداد مي‎شود. بي‎تماشاگر، تئاتر شكل نمي‎گيرد و كامل نيست و از همين منظر توجه به مخاطب و نوع تعامل گروه با اوست كه سبك حماسي (اپيك) يا سبك برشتي پايه ريزي و قوام يافته است كه از جمله مباحثي‎ست كه دوره‎هاي بعد به آن اشاره خواهد رفت.

 

[~Fateme.h~]

هنر نمايش، درياي بزرگ، عميق و وسيعي است. كسي كه علاقمند به تئاتر و نمايشنامه نويسي‎ست، نبايد همچون كسي كه قادر به شناكردن نيست، به ناگهان خود را در دريا بيفكند. چرا كه چندي دست و پا خواهد زد و سپس غرق خواهد شد و البته در آموزش شنا، ترس را نيز بايد به كناري گذاشت و پا به وادي آموزش و يادگيري، تمرين و تجربه نهاد. از اين رو، منظر اول، گام اول و وروديه هنر تئاتر، آشنايي با شاكله كلي و شناخته شده نمايشنامه و نمايشنامه نويسي است.

 

[~Fateme.h~]

نمايشنامه چيست؟
براي فهميدن اين مطلب، مي‎توان از اينجا شروع كرد كه نمايشنامه چه چيز يا چيزهايي نيست يا چه چيزهايي نمايشنامه نيست.
نمايشنامه، داستان نيست. شعر نيست. فيلم نامه نيست. به زبان ساده اما كلي، نمايشنامه، نمايشنامه است. اولين و مهم‎ترين تفاوت آن با ديگر انواع ادبي، اين است كه نمايشنامه براي اجرا در حضور تماشاگر نوشته شده است. در واقع اين فرض اوليه و مهم، به اين معني‎ست كه بعد از اين نه تنها ديگر نويسنده همراهي با متن ندارد و غائب است،‌ بلكه در چگونگي نگاشتن نمايشنامه، اين ويژگي در نظر گرفته مي‎شود. هر آنچه در ذهن نويسنده وجود دارد، برصحنه نمايش حضور و تجسم عيني پيدا مي‎كند. اگر شخصيت اصلي متن، مثلاً مردي درشت هيكل و در عين حال خوش‎قلب است،‌ اين نكته را نه از طريق توصيف و توضيح نويسنده بر روي كاغذ، بلكه از طريق اعمال و گفتار او و نوع تعامل و رفتارش و حرفهايش با ديگر اشخاص، در خواهيم يافت.

 

[~Fateme.h~]

خوش قلبي اين مرد درشت هيكل بايد نشان داده شود، نه آنكه گفته شود. هرچند در يك داستان خوب هم، به جاي گفتن اينكه او مرد خوش‎قلبي‎ست، سعي مي‎شود در حادثه و يا موقعيتي اين خصيصه بروز پيدا كند.
اما مسئله اينجاست، همه آن زمينه چيني‎ها در متن داستان، آمدن و رفتن‎ها، توضيح حالات و سكنات، يا توصيف ذائقه‎ها و حال و فضا، همه و همه، به شكلي زنده، نشان داده و دريافته مي‎شود. در واقع در نمايشنامه، توصيف وجود ندارد. نكته ديگر اين است كه داستان پس از نگارش و گذاشتن نقطه پايان بر آن، ديگر تمام شده است و هنر كاملي است. حال چه در ذهن مخاطبان، تأويل‎‏ها و تأثيرهاي همسان يا گوناگون بگذارد و يا چه اينكه طبق تئوري‎هاي ادبي جديدتر، توسط مخاطب كامل شود. اما نمايشنامه، عنصري از يك هنر است. يعني بخشي از هنر تئاتر.