آموزشی آشنایی با مکاتب ادبی-نیهیلیسم

[DELVIN]

در همین راستا و با ادامه‌یافتن نیهیلیسم در هنر، فلسفه و ادبیات، پوچ‌گرایی معنای انقلاب علیه نظم اجتماعی و مخالفت با تمامی معناها و حتی نهاد معنایی را پذیرفت. از مهم‌ترین اندیشمندان نیهیلیست می‌توانیم فریدریش نیچه و جانی واتیمو را نام ببریم.

 

[DELVIN]

چندی از برترین کتاب‌هایی که می‌توانند در آشنایی با مکتب نیهیلیسم و توضیح دقیق آن، به صورت راحت‌خوان و کاربردی، موثر باشند عبارت‌اند از: «درباره‌ی نیهیلیسم و سیر تطور آن» اثر شهریار زرشناس، «نیهیلیسم معنایی» اثر حسین شقاقی و نهایتا کتاب «نیهیلیسم» اثر نولن گرتز و ترجمه‌ی تورج حوری.

 

[DELVIN]

نقدهایی بر نیهیلیسم
همانند هر مکتبی، در حوزه‌ی پوچ‌گرایی هم ورای موافقین، مخالفینی وجود داشته‌اند. برای مثال اغلب افراد، فریدریش نیچه را جزو موافقین سرسخت، مولفین، نظریه‌پردازان و توسعه‌دهندگان نیهیلیسم می‌دانند که پر هم بی‌راه نیست. اما جالب است اگر بدانیم که او هم‌زمان منتقد نیهیلیسم دوران خودش هم بوده است!

 

[DELVIN]

به گفته‌ی نیچه، نیهیلیسم یا پوچ‌نگری نباید به معنای بی‌ارزشی ارزش‌ها شود؛ او نیهیلیسم را در بی‌ارزش شدن ارزش‌ها تعریف می‌کند. البته بدبینی نیچه بیش از آن‌که به خود نیهیلیسم منجر شود، به نقد نیهیلیسم منجر شد. او معتقد بود که پیامدهای نابودگر پوچ‌گرایی در عصر مدرن، تمامی احکام اخلاقی، مذهبی و متافیزیکی را به تباهی می‌کشاند و بزرگ‌ترین بحران تاریخ بشر را رقم می‌زند.

 

[DELVIN]

او نیهیلیسم را «انکار زندگی و جهان گذران به نام حقایق جاویدان و ثابت» می‌دانست. در همین راستا، نویسنده‌ی بزرگی چون فئودور داستایوفسکی که در مجله‌ی کتابچی به بررسی آثارش پرداختیم (لینک به سیری در آثار داستایوفسکی) هم به نیهیلیسم نقدهایی جدی وارد کرده است. برای مثال او در کتاب یادداشت‌های زیرزمینی، با تکیه بر هستی‌گرایی سعی می‌کند تا نقاط ضعف پوچ‌گرایی را به عنوان پُزِ روشن‌فکری دوران خود شناسایی و معرفی کند.

 

[DELVIN]

نویسندگان و آثار نیهیلیسم
شاید باورتان نشود اما اگر بخواهیم در حوزه‌ای مانند پوچ‌گرایی -که یک مکتب تازه متولد است- هم به معرفی اثر بپردازیم، ایرانیان در اولویت کمی و کیفی قرار می‌گیرند؛ یعنی هم زودتر از دیگران به خلق اثر پرداخته‌اند و هم آثاری عمیق‌تر و جذاب‌تر را ساخته‌اند.

 

[DELVIN]

برای مثال رباعی‌های حکیم خیام نیشابوری، با بدبینی فلسفی، شک‌گرایی، سیاه‌انگاری و واکاوی پلیدی‌های دنیا، نمونه‌ای موفق از نیهیلیسم در دوران خود بوده‌اند؛ دورانی که این تفکر حتی اسم نداشته اما خیام به خلق اثر در چارچوب آن دست زده است! البته اگر در دوران حاضر بخواهیم ادبیات نیهیلیستی را واکاوی کنیم، باید بگوییم که با توجه به درهم‌تنیدگی اگزیستانسیالیسم و نیهیلیسم، بسیاری از آثار نیهیلیستی شناورند؛ به این معنا که چندوجهی‌اند و هم‌زمان چند مکتب را پیش چشم می‌آورند.

 

[DELVIN]

این نکته وقتی ارزش مضاعفی می‌یابد که بدانیم گونه‌ای از نیهیلیسم به نام «نیهیلیسمِ اگزیستانسیالیستی» در قرن اخیر خلق شده است!!! با این وجود می‌توانیم به مثال‌هایی نسبی اشاره داشته باشیم؛ برای مثال بر کسی پوشیده نیست که داستان‌های صادق هدایت، پوچ‌گرایانه‌اند و اگر به حوزه‌ی شعر برویم، اشعار پساکودتای 28 مرداد را از شاعرانی مانند نصرت رحمانی را داریم.

 

[DELVIN]

در ادبیات جهان، شاعری مانند ایلیا ابوماضی، شعر پوچ‌گرایانه می‌سرود. بسیاری از اشعار محمود درویش هم رگه‌های نیهیلیستی دارند. حوزه‌ی داستانی جهان اما تطابق بیشتری با ادعای ما مبنی بر درهم‌تنیدگی مکاتب با نیهیلیسم دارد. اما برای مثال، اثری هم‌چون مسخ اثر فرانتس کافکا، نیهیلیستی است؛ «سبکی تحمل ناپذیرِ هستی» یا همان «بار هستی» اثر میلان کوندرا، رگه‌های نیهیلیستی دارد و قص علی هذا… .

 

[DELVIN]

هم‌چنین فیلم‌های سینمایی بسیاری در جهان با مضامین پوچ‌گرایانه ساخته شده‌اند که از مشهورترینِ آن‌ها می‌توانیم به «مرثیه‌ای بر یک رویا» اثر دارن آرنوفسکی، «طعم گیلاس» اثر عباس کیارستمی، «مهر هفتم» اثر اینگمار برگمان، «بازی‌های خنده‌دار» اثر میشائیل هانکه و «اسب تورین» اثر بلا تار اشاره داشته باشیم.