بزرگان تاریخ آلپ ارسلان

[اولدوز]

در پایان گفتگوی سلطان و امپراتور میان آن دو پیمان نامه‌ای بسته شد که به موجب آن امپراتور موارد زیر را قبول و نسبت به انجام آن‌ها متعهد شد:

۱-امپراتور در مقابل آزادیش مبلغ یک میلیون و پانصد هزار دینار پرداخت کند. ۲-علاوه بر آن هر سال مبلغ ۳۶۰ هزار دینار به امپراتوری سلجوقی خراج دهد. ۳-امپراتور بیزانس تعهد بسپارد که از عساکر روم هر مقداری که امپراتور سلجوقی احساس نیاز کند در اختیار او بگذارد.[۱۴۷] ۴-بیزانسی‌ها شهرهایی مانند انطاکیه، اورفا، منبج و ملازگرد را که به تازگی از مسلمانان گرفته‌اند باز پس دهند.[۱۴۸] تمام اسرای مسلمان اعم از آن‌هایی که در بیزانس هستند را آزاد کنند

 

[اولدوز]

امپراتور در پاسخ سلطان اظهار داشت که اجابت این شروط در گرو آن است که صحیح و سالم به کشور بازگردم و بار دیگر بر تخت سلطنت قرار گیرم. سرانجام آلپ ارسلان، دیوجانوس را با دو فرمانده و گروهی از سپاه راهی بیزانس نمود. خود نیز یک فرسخ او را مشایعت کرد. علاوه بر آن مبلغ ۱۰ هزار دینار نیز به عنوان خرجی راه به او داد.[۱۵۱][۱۵۲][۱۵۳] بدین ترتیب دیوجانوس تحت حمایت عساکر سلجوقی از راه ارض روم به سوی مملکت خود بازگشت. اما بیزانسی‌ها امپراتورشان را بعد از بازگشت عزل کرده و اعلام کردند که مسیح از او رو تافته، بر چشم‌های او میل کشیده و در صومعه‌ای محبوس‌اش ساختند. دیوجانوس از شدت غم و اندوه در آن دیر جان باخت (۱۰۷۲ میلادی).[۱۵۴]

پس از این پیروزی‌ها آلپ ارسلان به آذربایجان و اصفهان و همدان رفت. خلیفه عمید الدوله فرزند وزیر را با خلعت نزد آلپ ارسلان فرستاد و دختر او را برای پسرش المقتدی خواستگاری کرد. آلپ ارسلان در ۴۶۵ق/۱۰۷۳م برای فرونشاندن ناآرامی‌های ماوراءالنهر که از شورش شمس بن النصر پسر طمغاج خان بعد از مرگ پدرش (پدر همسر ملکشاه) نشات می‌گرفت به آنجا رفت. پسر طمغاج خان تصمیم به جدایی از سلاجقه گرفته بود به گونه ایی که آلپ ارسلان مجبور می‌شود برای تأدیب او به ماوراءالنهر برود او دستور داد پلی بر روی رود جیحون بسازند و لشکر او در ۲۵ روز از روی آن عبور کرد و در نهایت وارد دولت قراخانیان شد و تا بخارا پیش رفت قلاع بسیاری را تصرف کرد.

 

[اولدوز]

بعد از نبرد ملازگرد حاکمیت آلپ ارسلان در آسیای غربی گسترش یافت و بعد از آن برای فتح ترکستان که محل اصلی اجداد خود بود حرکت کرد با ارتش قوی راهی آنجا شد و به سمت اکسوس رفت قبل از این که بتواند با امنیت کامل از رودخانه عبور کند باید قلعه‌هایی را فتح می‌کرد یکی از این قلعه‌ها برزم بود که توسط کوتوال آنجا یعنی یوسف خوارزمی که یکی از خوارزمیان بود اداره و حمایت می‌شد اما در نهایت مجبور شد تسلیم سلطان شود و زندانی شد. قبل از این که سلطان حکم اعدام او را صادر کند او خنجر خود را درآورد تا به سلطان حمله کند اما سلطان چون تیراندازی ماهری بود اجازه دخالت سربازان را نداد و زمانی که تیر را به سمت بوسف خوارزمی نشانه گرفت پای او لیز خورد و همین موضوع باعث شد تیر او به خطا رود سپس بوسف خوارزمی با خنجر به سلطان حمله کرد و او را زخمی کرد و سلطان از شدت جراحات بعد از ۴ روز درگذشت. آلپ ارسلان در ربیع‌الاول سال ۴۶۵ه/۱۰۷۲م بعد از ۹ سال حکومت و توسعه دولت سلجوقی و همچنین توسعه قلمرو و گسترش اسلام و انتقال آن به مناطق رومی در مرو در کنار پدرش چغری بیک به خاک سپرده شد

 

[اولدوز]

حکومت سلجوقی بر اساس الگویی از حکومت‌های غزنوی و سامانی طرح‌ریزی شده بود البته سلجوقیان این سیستم را تکامل بخشیدند و به حکومت‌های بعد از خود الگو دادند حکومت سلجوقیان طبق گفته کلود کاهن: «به عنوان حکومت مطلقه مورد قبول اکثریت مردم و برپایه دوگانگی نظامی مرکب از غلامان ترک نژاد و ترکمانان متکی بوده‌است.» حکومت سلجوقی به پنج دیوان عمده تقسیم می‌شد:دیوان وزرات، دیوان استیفا، دیوان طغرا (شامل دیوان انشا و رسایل)، دیوان اشراف و دیوان عرض بود. البته تاریخ نگاران به دیوان برید، دیوان اقطاع یا دیوان خاص نیز اشاره کرده‌اند اما پنج دیوان نخست در تمام دوره‌های سلجوقیان ثابت بوده‌اند. وزیر بیشترین قدرت را در میان تمامی مقام‌های درباری داشت. او ریاست دیوان وزرات را بر عهده داشت و نایب و جانشین سلطان سلجوقی بود. وبخش دیوانی حکومت سلجوقی به وزیر وابسته بود.

 

[اولدوز]

باتوجه به قدرتمندی سلجوقیان در دوران ملک شاه و آلب ارسلان سلجوقی هنوز مشکلات این ترک‌های ایلاتی حل نشده بود آن‌ها هنوز زندگی سیار داشتن از جمله آلب ارسلان متصرفات وسیع اش را از مرو تا حلب را درمی‌نوردید وییلاق وقشلاق می‌کرد این گونه زندگی عادت دیرینه ترکان بود اما برای دیوان سالارها و دانشمندان ایران همچون نظام الملک کاری عظیم بود که توان بسیار می‌برد اما او باید همراه سلطان می‌بود تا همه چیز را زیر نظر داشته باشد تا مهارت‌های راهبردیش را در هر حال به کار گیرد[۱۶۱] با این وجود دولت سلجوقی دولت یکپارچه نبود وهر کدام از اعضای این خاندان منطقه ای را تحت نفوذ خود گرفت وچند تن ار آن‌ها گاهی عملاً مستقل عمل می‌کردن مانند حکومت سلاجقه کرمان سوریه و روم.

 

[اولدوز]

مذهب حنفی در دوره سلجوقیان از عنایت و حمایت حاکم‌های سلجوقی مانند طرق البیگ و آلپ ارسلان برخوردار بود. آن‌ها در اداره حکومت از ائمه و قضات و خطبای حنفی بهره می‌بردند. آن‌ها توانستند این اندیشه مذهبی را توسعه دهند و تعادل را به نفع اشعریان برهم بزنند و مدرسه سازی به خصوص مدرسه‌های شافعی و اشعری در سرتاسر این قلمرو بسیار در این دوران گسترش یافت.[۱۶۳]

در این دوره بررسی سیاست مذهبی خواجه نظام الملک بسیار اهمیت دارد؛ زیرا او درمیان وزیران سلجوقی از همه معروف تر است و مدت زمان بسیاری در این منصب بوده‌است آن هم در دوران اوج قدرت امپراتوری سلجوقی. مهم تربن کار خواجه در دوران وزراتش ساخت مدارس نظامیه بود. خواجه بر مذهب شافعی بود و به پیروان سایر مذاهب روی خوش نشان نمی‌داد و تا آخر عمر هم بر این روش باقی ماند. در بسیاری از قسمت‌های سیاست نامه خواجه قصد دارد مذهب شیعه را بدنام کند و با این روش به سلاطین سلجوقی نشان می‌داد که چگونه با شیعیان مبارزه کنند. نظام الملک از بسیاری از سلاطین سلجوقی متعصب تر بود زیرا ملک شاه اختیار تام به او داده بود و خواجه اجازه نمی‌داد کسی که مذهب شافعی ندارد در مدرسه نظامیه تعلیم ببیند یا در آن مدارس تدریس کند. او می‌خواست با تربیت افرادی با مذهب شافعی و گماردن آن‌ها بر سر مناصب مختلف نظام متمرکزی را پدیدآورد. ادوارد براون در مورد نظام الملک می‌نویسد: «نظام الملک بعد از عمید الملک لعن بر رافضیان را بر منابر هم چنان جایز می‌شمارد لکن برای خشنودی چند تن از فقها لعن بر اشاعره را منع کرد.» او هم چنان می‌نویسد: «نظام الملک به مذهب تسنن اعتقاد کامل داشت و با شیعیان و اسماعیلیان الموت (حکومت) به خشونت تمام رفتار می‌کرد.»

 

[اولدوز]

با مطالعه زد و خورد و کشمکش‌های داخلی عصر سلجوقی متوجه این موضوع می‌شویم که تمام فرقه‌های مسلمان در پی چیزی جز کسب قدرت و مقام و تثبیت جایگاه خود نبوده‌اند و از هر وسیله مشروع و غیر مشروع استفاده می‌کردند تا رقیب را از صحنه خارج سازند. البته این احتمال وجود دارد عموم علمای هر مذهب از سر اعتقاد و نه از سر امیال و آرزو با رقیبان خود به نزاع و مشاجره پرداخته‌اند

 

[اولدوز]

سکه‌های بجا مانده از سلاجقهٔ بزرگ، از جنس طلا، نقره و برنز است. به ویژه سکه‌های طلای ضرب شده در این دوره، دارای دقت و ظرافت خاصی در ساخت می‌باشند و از عیار مناسب و بالایی برخوردارند. علاوه بر آن، اکثر مسکوکات سلاجقهٔ بزرگ از جنس طلا می‌باشند و حتی بعضی از سکه‌های نقره نیز در قالب سکهٔ طلا، ضرب شده‌اند، بدین معنی که با وجود جنس نقره‌ای سکه، در حاشیه آن، متنی بدین صورت درج شده که ضرب هذا الدینر… که اشاره به جنس طلا دارد و از درهم که بیانگر سکهٔ نقره است، سخنی به میان نیامده‌است. سکه‌های سلجوقی نیز از فرم و نوشتاری یکسان با مسکوکات مضروب در دیگر سلسله‌های ایرانی، برخوردارند. القاب فرمانروایان نیز همچون السلطان العادل، السلطان الاعظم، السلطان المعظم، ملک الملوک، شاهنشاه، ابوالمظفر و… بر روی سکه‌ها درج شده‌اند. در عصر سلجوقیان، ضرابخانه‌ها محدود و متمرکز بودند. در شهرهایی همچون ری، اهواز، فسا، سمیرم، واسط، ساوه، همدان، شیراز، بصره و … ضرابخانه‌ها به ضرب سکه مشغول بودند اما فعالترین ضرابخانهٔ این دوره را در شهر نیشابور و پس از آن، اصفهان می‌دانند