جامعه ایرانی آیین ازدواج در شاهنامه

[دلبر که جان فرسود از او]

دیباچه

حماسه ملی ایران، شاهنامه، نه تنها دربردارنده قهرمانی ها و پهلوانی ها و رشادتهای قوم ایرانی که نمایاننده آداب و رسوم و آیینها و فرهنگ و تمدن ایرانیان نیز هست. (2) بزمها و شادی ها در کنار رزمها و حماسه ها در لابه لای داستانها جای گرفته تا سند هویت ایرانیان، سند چگونگی زندگی گذشتگان آنها با همه رنجها و شادی هایش باشد

 

[دلبر که جان فرسود از او]

پهلوانان و قهرمانان داستانها، هم چنان که دلاورانه به میدان نبرد می روند و در راه میهن خویش رشادتها نشان می دهند و گاه خود با شرکت در مجالس شادی سرور، خستگی ها و غمهای روزگار را از خود می زدایند و جسم و روح خویش را طراوت می بخشند؛ چرا که می دانند:
«به مردان ز هر گونه کار آیدا ... گهی بزم و گه کارزار آیدا»

 

[دلبر که جان فرسود از او]

یکی از مراسم شادی و سرور که در شاهنامه به طور مفصل به آن پرداخته شده و آیینهای مربوط به آن بازنموده شده است؛ آیین عروسی است که امروزه نیز مهمترین مناسبت جشن و شادی در جامعه ایرانی به شمار می رود و از گذشته تا امروز انواع سرگرمی و تجمل در برگزاری آن به کار رفته و می رود.
از آن جا که ازدواج از موضوعهای داستان ساز شاهنامه است(3) و در آفرینش رخدادها نقش مهمی ایفا می کند؛ در شاهنامه مورد توجه خاص قرار گرفته و هرچه ازدواج در ادامه داستان مؤثرتر بوده، جزییات آن با تفصیل بیشتری بیان شده است.
ازدواجهای مشروع در شاهنامه را می توان به دو دسته تقسیم کرد:
1- یکی پیوندهایی که نه خود ازدواج بلکه فرزند حاصل از آن، اهمیت دارد.
2- دیگر ازدواجهایی که دارای جنبه سیاسی است و خود این ازدواج به عنوان ابزار ایجاد دوستی، میان دو کشور متخاصم و متحد ساختن دو حکومت مطرح می گردد.

 

[دلبر که جان فرسود از او]

از دسته اول می توان به ازدواج «زال و رودابه» اشاره کرد که حاصل آن تولد پهلوانی سترگ، چون رستم است که مهمترین بخش شاهنامه را همراهی می کند و دیگر ازدواج «سیاوش»، پسر کی کاووس پس از رفتن به توران با فرنگیس، دختر افراسیاب که حاصل آن کی خسرو و ماجراهای مربوط به اوست و از دسته دوم پیوند ازدواج «داراب با ناهید» دختر پادشاه روم، پیوند انوشیروان با دختر خاقان چین و ازدواج بهرام گور با سپینود دختر شنگل پادشاه هند را می توان نام برد:

 

[دلبر که جان فرسود از او]

در حالی که به ازدواج هایی که در ادامه داستانها نقشی نداشته، چندان پرداخته نشده است؛ از این نوع می توان به ازدواج بیژن و منیژه»، ازدواجهای گوناگون بهرام گور که به دلیل طبع خوشگذران و زیباپسند شاه صورت می گیرد و ازدواج با دشمن مغلوب (مانند، ازدواج اردشیر با دخت اردوان، پس از پیروزی بر اردوان و ازدواج شاپور با دختر مهرک و ازدواج ضحاک با دختران جمشید، شهرناز و ارنواز پس از کشته شدن جمشید و نیز ازدواج فریدون با این دختران پس از غلبه وی بر ضحاک)، اشاره کرد.
هم چنین ازدواج با محارم که آشکارا در گذشته های دور عمومیت بیشتری داشته اما به تدریج به عقب رانده شده و تنها به عنوان یک رسم اشرافی باقی مانده بوده است (4) با شرحی همراه نیست.

 

[دلبر که جان فرسود از او]

با این دیباچه اکنون به بررسی آیینهای عروسی در شاهنامه و سیر مراسم مربوط به آن می پردازیم: «در ازدواجهایی که شاهنامه به صورت مشروح به آن پرداخته شده، مراسم عروسی شامل: خواستگاری، فرستادن هدیه برای عروس، آراستن عروس، آماده ساختن جهیزیه، بردن عروس در مهد زرین، بدرقه عروس، استقبال از عروس و بستن عقد ازدواج و برپایی جشن و سرور است.»

 

[دلبر که جان فرسود از او]

به جز اینها به ندرت به آیینهای دیگری نیز برمی خوریم که چون عمومیت ندارد از آن با عنوان «آیینهای استثنایی عروسی» یاد خواهد شد.
الف-آیینهای معمول عروسی در شاهنامه

 

[دلبر که جان فرسود از او]

1-خواستگاری

در شاهنامه، تقاضای ازدواج به طور معمول به وسیله مردان به نمایندگی از سوی داماد و خانواده اش مطرح می شود.
در این کار مهم، بزرگان مأموریت می یابند: «فریدون برای ازدواج سه پسر خود، یکی از نامداران اش به نام جندل را مأمور می کند که در همه جا جست و جو کند و سه خواهر از نژاد بزرگان را که «پری چهر و پاک و خسروگهر» باشند، بیابد و او نیز پس از جست و جوی فراوان، این ویژگی ها را در دختران شاه یمن می یابد و از آنها خواستگاری می کند.»(5)
کی کاووس نیز برای خواستگاری از سودابه که تنها وصف او را شنیده است، پهلوانی خردمند و چرب زبان را نزد شاه هاماوران می فرستد.(6)

 

[دلبر که جان فرسود از او]

خواستگاری سیاوش از فرنگیس دختر افراسیاب نیز به وسیله پیران صورت می گیرد.(7) حتی در عروسی رستم و تهمینه، دختر پادشاه سمنگان با این که همه مراسم به صورتی غیرمنتظره در یک شب (و آن هم با ورود ناگهانی به خوابگاه رستم) انجام می پذیرد باز هم «موبدی پر هنر» وظیفه خواستگاری را انجام می دهد:
«چو رستم بر آن سان پری چهره دید ... ز هر دانشی نزد او بهره دید
بفرمود تا موبد پر هنر ... بیاید بخواهد ورا از پدر»
(ج2، ص 176)

 

[دلبر که جان فرسود از او]

گاه، وظیفه انتخاب عروس از میان دختران مورد نظر نیز به عهده این مردان بوده است؛ چنان که انوشیروان برای انتخاب یکی از دختران خاقان چین، فرد خردمندی را انتخاب می کند و به او سفارش می کند که دقت کند و به آرایش ظاهری دخترها فریفته نشود:
«شبستان او را نگه کن نخست ... بد و نیک باید که دانی درست
به آرایش چهره و فر و زیب ... نباید که گیرندت اندر فریب»
(ج8، ص 178)