جامعه ایرانی آیین ازدواج در شاهنامه

[دلبر که جان فرسود از او]

اسکندر نیز برای ازدواج با دختر کید هندی به نُه پیر خردمند مأموریت می دهد که دختر را ببینند و پس از پسندیدن و تأیید آنها با او ازدواج می کند.(8)
رسم خواستگاری به وسیله مردان به جای زنان، اکنون که نیز در بعضی از مناطق ایران باقی است؛ از جمله در میان شاهسونها در آذربایجان شرقی و بخش تکاب افشار در آذربایجان غربی، خواستگاری به وسیله دو نفر از ریش سفیدان خویشاوند داماد، انجام می شود.(9)

 

[دلبر که جان فرسود از او]

2- هدیه فرستادن برای عروس

در شاهنامه، فرستادن هدیه برای عروس از مهمترین مقدمه های ازدواج شمرده می شود. این هدایا بسیار مفصل و شامل: زینت آلات، فرش، پارچه، پول نقد، مهد زرین و حتی کنیز و غلام می شود؛ به طور معمول هم به هنگام خواستگاری و هم در زمان آوردن عروس به خانه داماد، برای او فرستاده می شود.
نمونه این هدایا را در ازدواج سیاوش با فرنگیس می بینیم:
«به گنج اندرون آنچ بد نامدار ... گزیده ز زربفت چینی هزار
زبرجد طبقها و پیروزه جام ... پر از نافه مشک و پرعود خام
دو افسر پر از گوهر شاهوار ... دو یاره یکی طوق و دو گوشوار
ز گستردنی ها شتروار شست ... ز زربفت پوشیدنی ها سه دست

 

[دلبر که جان فرسود از او]

همه پیکرش سرخ کرده به زر ... برو بافته چند گونه گهر
ز سیمین زرین شتربار سی ... طبقها و از جامه پارسی
یکی تخت زرین و کرسی چهار ... سه نعلین زرین زبرجد نگار
پرستنده سیصد به زرین کلاه ... ز خویشان نزدیک صد نیکخواه
پرستار با جام زرین دو شصت ... گرفته از آن جام هر یک به دست
همان صد طبق مشک و صد زعفران ... سپردند یک سر به فرمانبران
به زرین عماری و دیبا جلیل ... برفتند با خواسته خیل خیل
بیاورد بانو ز بهر نثار ... ز دینار با خویشتن سی هزار
به نزد فرنگیس بردند چیز ... روان شان پر از آفرین بود نیز»
(ج3، صص 100-99)

 

[دلبر که جان فرسود از او]

رسم هدیه گرفتن عروس برای نمایاندن چهره اش و به تعبیر امروز «رونما خواستن» از خانواده داماد را نیز در ازدواج زال و رودابه شاهدیم. سام از مادر رودابه می خواهد که عروس را به او نشان دهد و وی برای این کار، رونما طلب می کند و سام می پذیرد:
«بخندید و سیندخت را سام گفت ... که رودابه را چند خواهی نهفت
بدو گفت سیندخت هدیه کجاست ... اگر دیدن آفتابت هواست
چنین داد پاسخ به سیندخت سام ... که از من بخواه آن چه آیدت کام
برفتند تا خانه زرنگار ... کجا اندرون بود خرم بهار»
(ج1، صص 233-232)

 

[دلبر که جان فرسود از او]

سام به عهد خود وفا می کند و پس از به تخت نشستن عروس و داماد، گنجی را تقدیم شان می کند.(10)
رسم رونماخواستن هنوز به گونه ای با اهمیت در برخی از نقاط ایران اجرا می شود در بخش تکاب افشار خانواده داماد به هنگام آوردن عروس، سه بار از او دعوت می کنند که وارد خانه آنها شود و هر بار انعامی را پیشنهاد می دهد و پس از پیشنهاد سوم است که عروس تقاضای آنها را برای ورود به خانه می پذیرد.(11)

 

[دلبر که جان فرسود از او]

3- آراستن عروس

آرایش عروس نیز مانند امروز از مقدمه های اصلی مراسم ازدواج بوده است.
برای آراستن عروس از جواهر، تاج، جامه های حریر، لوازم آرایش، عطر و ... استفاده می شده و آراستن عروس را به طور معمول مادر وی عهده دار بوده است. به هنگام عروسی زال و رودابه، سیندخت مادر رودابه، آرایش او را به عهده دارد:
«چو بشنید سیندخت گفتار اوی ... به آرایش کاخ بنهاد روی
بیاراست رودابه را چون نگار ... پر از جامه و رنگ و بوی بهار»
(ج1، صص 229-228)
و در ازدواج سیاوش با جریره دختر پیران نیز گلشهر، مادر عروس، دخترش را می آراید:
«بیاراست گلشهر دخترش را ... نهاد از بر تارک افسرش را
به دیبا و دینار و در و درم ... به بوی و به رنگ و به هر بیش و کم

 

[دلبر که جان فرسود از او]

بیاراست او را چو خرم بهار ... فرستاد در شب بر شهریار»
(ج3، ص 93)
به نظر می رسد برخلاف امروز که عروسان لباس سفید بر تن می کنند، جامه ای زربفت، لباسی از حریر زرد و با ترکیبی از حریر زرد و سرخ بر عروس می پوشانیده اند؛ چنان که مادر سیاوش را به هنگام ازدواج با کی کاووس با دیبای زرد می آرایند:
«بیاراستندش به دیبای زرد ... به یاقوت و پیروزه و لاجورد»
(همان، ص 9)
مالکه دختر طایر غسانی نیز که به منظور ازدواج با شاپور، وی را در جنگ با پدر خود، طایر، یاری کرده است؛ پس از پیروزی در حالی که زربفتی چینی پوشیده و تاجی از یاقوت به سر گذاشته، نزد وی می آید.(12)
شیرین نیز به هنگام عبور خسروپرویز و سپاهیان اش، برای آراستن خود از ترکیب جامه های زرد و قرمز استفاده می کند و خود را به خسرو می نمایاند:

 

[دلبر که جان فرسود از او]

یکی زرد پیراهن مشکبوی ... پوشید و گلنارگون کرد روی
یکی از برش سرخ دیبای روم ... همه پیکرش گوهر و زر بوم»
(ج9، ص 213)
فرخی سیستانی نیز عروس را با دیبای بزر توصیف می کند:
«هر یکی هم چو عروس که بیاراید روی ... و ز برحله فرو پوشد دیبای بزر»
(دیوان، ص 13)
شایان ذکر است که در ویس و رامین، رنگ سپید مخصوص پیرزنان معرفی می شود:
«سفید است این سزای گنده پیران ... دورنگ است این سزاوار دبیران»
(ص 50)
در کتاب تمدن اسلامی در قرن چهارم هجری نیز می خوانیم که: «زنان پیر و بیوه سفید می پوشیدند و زنان دیگر گاه شلوار سفید می پوشیدند.»(13)

 

[دلبر که جان فرسود از او]

در برخی نواحی ایران، هنوز هم لباس عروس را جامه های رنگی تشکیل می دهند. در میان ایل کلهر در استان کرمانشاه، لباس عروس، پیراهن بلندی از پارچه مخمل، زری و یا اطلس است که با شلواری از پارچه های رنگی و به طور معمول قرمز، و یا سبز همراه می شود.(14)
در میان ترکمنها (15) و مردم بخش تکاب افشار (16) نیز رسم است که به هنگام بردن عروس به خانه داماد، چادر قرمز رنگ مخصوص روی سرش می اندازند.

 

[دلبر که جان فرسود از او]

4- آماده ساختن جهیزیه

در شاهنامه، خانواده عروس که بیشتر شاهان یا بزرگان دربار اند به هنگام فرستادن فرزند به خانه بخت، جهیزیه مفصلی با او همراه می کنند. این جهیزیه که شامل: صدها خدمتکار، ده ها کجاوه، هزاران اسب و شتر، پارچه های حریر، لوازم جنگی و ... است هم زمان با رفتن عروس به خانه داماد در پشت سر او حمل می شود.
نمونه این جهیزیه ها را در ازدواج اسکندر با روشنک دختر دارا می بینیم17)
«دلارای برداشت چندان جهیز ... که شد در جهان روی بازار تیز
شتر در شتر رفت فرسنگها ... ز زرین و سیمین وز رنگها
ز پوشیدنی و ز گستردنی ... ز افگندنی و پراگندنی
ز اسپان تازی به زرین ستام ... ز شمشیر هندی به زرین نیام
ز خفتان و از خود و برگستوان ..