جامعه ایرانی آیین ازدواج در شاهنامه

[دلبر که جان فرسود از او]

ب-آیینهای استثنایی عروسی

چنان که اشاره شد در شاهنامه، گاه به آیینهای استثنایی مربوط به ازدواج نیز برمی خوریم. یکی از این آیینهای استثنایی، نحوه همسرگزینی دختران قیصر روم است.
برطبق سنت آنان، بزرگان و نامداران کشور در کاخ شاه جمع می شوند و شاهزاده خانم رومی به اتفاق کنیزان خود در حالیکه که هر یک دسته گلی در دست دارند، آنها را از نظر می گذرانند و هر کدام را که انتخاب کردند با انداختن دسته گل به سوی او، وی را به دیگران معرفی می کند. کتایون دختر بزرگ قیصر به همین ترتیب، گشتاسپ را که ناشناس وارد قصر شده و از نظر بزرگان، غریبه ای بیش نیست، انتخاب می کند.(29)
گاه نیز، ازدواج با دختر، مشروط به انجام کارهای دشواری از سوی خواستگار می شود؛ چنان که قیصر روم چنین شرطی برای ازدواج دختران اش در نظر می گیرد:
«کنون هر که جویند خویشی من ... وگر سرافرازد به پیشی من
یکی کار بایدش کردن بزرگ ... که خوانندش ایدر بزرگان سترگ»
(ج6، ص 26)

 

[دلبر که جان فرسود از او]

قیصر با این شرطها که یکی کشتن گرگ بیشه قاستون و دیگری، کشتن اژدهای ستیلا است، دو داماد دیگر خود را که هر دو از بزرگان روم اند، انتخاب می کند.(30)
مورد استثنایی دیگر، مطرح شدن پیشنهاد ازدواج از سوی خانواده عروس است که آن را در داستان بهرام چوبین می بینیم. پس از این که بهرام چوبین اژدهایی که دختر خاقان را هلاک کرده، می کشد، خاقان تصمیم می گیرد دختر دیگرش را به ازدواج او درآورد؛ از این رو فرستاده ای به همراه هدیه های فراوان، نزد بهرام روانه می کند و پیشنهاد ازدواج را مطرح می سازد:
«پس پرده ما یکی دختر است ... که بر تارک دختران افسر است
کنون گر بخواهی ز من دخترم ... سپارم به تو لشکر و کشورم»
(ج9، ص 150)

 

[دلبر که جان فرسود از او]

از آن جا که ادبیات هر قوم، دریچه ای برای شناخت ویژگی ها، روحیه ها، آداب و رسوم و به طور کلی فرهنگ آن قوم شمرده می شود؛ شناخت این عناصر و بررسی زندگی اجتماعی مردم، افزون بر کاربرد مردم شناختی آن، غیرمستقیم به پژوهشهای ادبی نیز یاری می رساند. به عبارت دیگر، اطلاعاتی که از این راه به دست می آید، می تواند کلید فهم برخی از دشواری های متنها نیز باشد.
به عنوان مثال، وقتی یکی از آیینهای مربوط به عروسی را، «بردن عروس در مهد زرین» می یابیم و همه شواهد این موضوع را تأیید می کند، شاید بتوانیم نتیجه بگیریم در بیت زیر که درباره جشن ازدواج ناهید و داراب واژه «مهر» باید «مهد» باشد، گرچه نسخه بدلی برای این واژه دیده نمی شود:
«یکی مهر زرین بیاراستند ... پرستنده تا جور خواستند»
(ج6، ص 377)

 

[دلبر که جان فرسود از او]

امیدوارم این مقاله توانسته باشد، هم گوشه ای از عظمت شاهنامه و کار سترگ فردوسی بزرگ را بازتاباند و هم شوق جست و جوی هر چه بیشتر در آیینهای اجتماعی بازنموده شده در شاهنامه را بیشتر گرداند.
پی نوشت ها :

1- استادیار دانشگاه زنجان
2- ارائه شده در سومین کنگره بزرگداشت فردوسی، مجموعه فرهنگی تاریخی نیاوران، تهران، به کوشش بنیاد فردوسی، 25 اردی بهشت 1387.
3- از رنگ گل تا رنج خار، قدمعلی سرامی، ص 501.
4- در پیرامون شاهنامه، مریم جلالی دهکردی، ص 76.
5- شاهنامه، ج1، ص 82.
6- ج2، ص 131.
7- ج3، ص 173.
8- ج7،ص 23.
9- نگاهی به آذربایجان شرقی، ایرج افشار (سیستانی)، ج2، ص 643؛ علی محمدی، تکاب افشار، ص 319.
10- شاهنامه، ج3، ص 233.
11- همان، علی محمدی، ص 327.
12- ج 7، ص 225.

 

[دلبر که جان فرسود از او]

13- آدام متز، ج2، ص 129.
14- فرهنگ مردم(فولکلور ایران)، سیدعلی میرنیا، صص 84-83.
15- همان، ص 89.
16- همان، علی محمدی، ص 325.
17- نمونه های دیگر؛ ج2، ص 133؛ ج6، ص 377؛ ج8، ص 182؛ ج9، ص 99.
18- ایرج افشار (سیستانی)، ص 644.
19- همان، ج7، ص 345.
20- از جمله در ایل کلهر در استان کرمانشاه،نک: سیدعلی میرنیا، همان، ص 83.
21- شاهنامه، ج9، ص 99.
22- ج1، صص 326-324.
23- برای اطلاع بیشتر درباره آذینها، ر.ک، جمیله اخیانی، بزم سازی در منظومه های داستانی تا پایان قرن ششم، ص 264-261.
24- ج 1، صص 88-90.
25- همان، صص 322-321.
26-نک: به همان، علی محمدی،ص 326؛ جلال آل احمد اورازان؛ ص 51؛ همان، سیدعلی میرنیا، صص 84-83.
27- شاهنامه، ج1، ص 233.
28- همان، ص 234.
29- ج6، ص 21.
30- همان، صص 45-26.

 

[دلبر که جان فرسود از او]

منابع :
1- اورازان، جلال آل احمد، زیرنظر شمس آل احمد، نشر فردوس، چاپ اول، 1373.
2- بزم سازی در منظومه های داستانی تا پایان قرن ششم، جمیله اخیانی، پایان نامه دکترا دانشگاه تهران اردیبهشت ماه 1379.
3- نگاهی به آذربایجان شرقی، ایرج افشار، ج2، مؤسسه تحقیقاتی و پژوهشی رایزن، چاپ اول،زمستان 1369.
4- هسمرگزینی در ایران باستان و شاهنامه، مریم جلالی دهکردی؛ در پیرامون شاهنامه، مجموعه مقالات، به کوشش مسعود رضوی، نشر جهاد دانشگاهی دانشگاه تهران، چاپ اول، پاییز 1369.
5- از رنگ گل تا رنج خار، قدمعلی سرامی، نشر علمی و فرهنگی، چاپ دوم، 1373.
6- ویس و رامین، فخرالدین اسعد گرگانی، تصحیح محمد روشن، نشر صدای معاصر، چاپ اول، 1377.

 

[دلبر که جان فرسود از او]

7- دیوان حکیم فرخی سیستانی، فرخی سیستانی، به کوشش محمد دبیرسیاقی، کتابفروشی زوار، چاپ چهارم، 1371.
8- شاهنامه، فردوسی، به کوشش سعید حمیدیان، نشر قطره، چاپ سوم، 1375.
9- تمدن اسلامی در قرن چهارم هجری، ادام متز، برگردان علیرضا ذکاوتی قراگزلو، نشرامیرکبیر، تهران، 1362.
10- تکاب افشار، علی محمدی، ناشر مؤلف، شیراز، چاپ اول، بی تا.
11- فرهنگ مردم (فولکلور ایران)، سیدعلی میرنیا، نشر پارسا، چاپ اول، زمستان 1369.
منبع مقاله :
موحدفر، یاسر؛ (1390)، فردوسی پژوهی (مجموعه مقالاتی به قلم گروهی از نویسندگان)، تهران: خانه کتاب، چاپ اول