آموزشی ادبیات تطبیقی چیست؟

[Tara Motlagh]

تأثیرپذیری از آثار جهانیان در ایران، پس از نهضت ترجمه و نشر کتاب به اوج خود رسید. به‌تبع آن، بررسی دقیق میزان تأثیرپذیری یا تأثیرگذاری نویسندگان از و بر یکدیگر، با عنوان «نقد تطبیقی» ضرورت یافت. از نگاه برخی از صاحب‌نظران، فرنان بالد نسپره (۱۹۵۸-۱۸۷۱) منتقد فرانسوی، از پیشروان این شیوه نقد است.

 

[Tara Motlagh]

البته دکتر زرین‌کوب «ویلمن» را نخستین منتقد تطبیقی می‌داند و معتقد است؛ «سنت بوو» دیگر منتقد فرانسوی، این شیوه نقد را به شکل رسمی و جدی برای بررسی آثار ادبی به کار گرفت. او در کتاب آشنایی با نقد ادبی می‌گوید: «در ادب تطبیقی آنچه موردنظر محقق و نقاد است نفس اثر ادبی نیست؛ بلکه تحقیق در کیفیت تجلی و انعکاس است که اثر ادبی قومی در ادب قوم دیگر پیدا می‌کند.»

 

[Tara Motlagh]

با وجود این، در یکی دو دهه گذشته این شیوه نقد کهن، با موانع، تردیدها و پرسش‌های اساسی مواجه شده است. پیش از پرداختن به دلایل این مسأله، ابتدا به نتیجه نقد تطبیقی توجه می‌کنیم.

 

[Tara Motlagh]

در شیوه نقد تطبیقی سنتی، علاوه بر بررسی وجوه افتراق دو اثر، کار نهایی منتقد استخراج شباهت‌های دو اثر از ملیت‌ها و فرهنگ‌های گوناگون و حتی متضاد است. حال‌آنکه در روزگار ما با سر برآوردن «نظریه‌های نو؛ همچنین اتفاقات اجتماعی و فرهنگی مهم، این حوزه با چالشی جدی مواجه شده است؛ زیرا نظریه‌های نشانه‌شناسی، روایت‌شناسی، پساساختارگرایی، پسااستعماری، مطالعات فرهنگی و رویکردهای بینامتنی، روش‌های نوینی را در حوزه تطبیق و مقایسه معرفی کرده‌اند و درنتیجه نگاه «تأثیر و تأثری سنتی» را در ادبیات تطبیقی به چالش کشیده‌اند.

 

[Tara Motlagh]

از سوی دیگر، مهاجرت‌های عظیم در چند دهه گذشته، موجب شده است در مفهوم هویت ملی، دگرگونی شگرفی پدید آید. به همین دلیل، ادبیات تطبیقی سنتی که به ملیت در جایگاه مفهومی یکدست نگاه می‌کرد، اکنون با توجه به هویت‌های هیبرید و پویا، دیگر قابل‌دفاع به نظر نمی‌رسد. بر این اساس، تعریف مطالعات تطبیقی و ادبیات تطبیقی به‌ شکلی پر شتاب در حال دگرگونی است. این خود سبب شده است مسأله روش‌شناسی یا نقد تطبیقی به نحوی به حاشیه رانده شود.»

 

[Tara Motlagh]

«چالش‌های مطرح در برابر تعریف کلاسیک ادبیات تطبیقی»

همان‌گونه که پیش از این نیز آمد، دکتر امیرعلی نجومیان، دانشیار ادبیات انگلیسی دانشگاه شهید بهشتی در مقاله‌ای وزین با نام «به‌سوی تعریفی تازه از ادبیات تطبیقی و نقد تطبیقی» می‌گوید: «ادبیات تطبیقی به‌گونه‌ای سنتی، مطالعه بینازبانی ادبیات ملل مختلف (به‌ویژه ملل اروپایی)، بر اساس دو روش توصیف و تحلیل شباهت‌ها و تفاوت‌ها و تحلیل تأثیر و تأثر است.

 

[Tara Motlagh]

این تعریف از اواخر قرن هجدهم و اوایل قرن نوزدهم در جهان رواج یافت و هر دو مکتب اصلی ادبیات تطبیقی (فرانسوی و آمریکایی) کم‌وبیش این تعریف را پذیرفته‌اند. مکتب فرانسوی (که در نیمه نخست قرن بیست مکتب مسلط ادبیات تطبیقی بود) هم در حوزه مورد مطالعه و هم در روش‌شناسی، سخت‌گیرانه‌تر است.

 

[Tara Motlagh]

در برابر، مکتب آمریکایی بر این فکر تأکید می‌کند؛ هر متنی (نوشتاری، دیداری، شنیداری) می‌تواند حوزه مطالعاتی ادبیات تطبیقی باشد؛ همچنین روش نقد تطبیقی هم فراتر از توصیف و تحلیل شباهت‌ها و تفاوت (یا تأثیر و تأثر) بر اساس درون‌مایه، سبک، بینش فلسفی، شاخص‌های تاریخی، و نوع ادبی است.

 

[Tara Motlagh]

سوزان بسنت نیز در این باره می‌گوید: «وقتی ادبیات تطبیقی، در تلاش برای تعیین چگونگی مقایسه، راهش را گم می‌کند، از آن پس مرزهای ساختگی و نسخه‌پیچی نظری رواج می‌یابد. این ویژگی در مورد مکتب فرانسوی ادبیات تطبیقی در نیمه نخست قرن بیستم هم صدق می‌کند.»

 

[Tara Motlagh]

بر این اساس، نظر بسیاری از منتقدان و محققان این است که نقد تطبیقی باید منطبق با شرایط جدید، بازتعریف و کارایی آن نیز به‌روز شود.
با تمامی این اوصاف، پیشنهاد من به شما دانشجویان و علاقه‌مندان به این شاخه از دانش‌های ادبی این است که ضمن مطالعه تحولات جدیدی که در این شیوه نقد به وجود آمده است، از مطالعه و تمرین شیوه‌های نقد تطبیقی کهن نیز غافل نمانید؛ زیرا با درک عمیق و انجام تمرین‌های مناسب در شیوه نخست است که می‌توانید مبانی تحول‌یافته در روش‌شناسی جدید را نیز درک کنید.