معاصر انقلاب مشروطه

[حنا نویس]

ریشه‌های تاریخی انقلاب مشروطه در ایران​

انقلاب مشروطه ایران پس از مجموعه تلاش‌هایی به وقوع پیوست که مبارزان، روشنفکران و مردم انجام دادند تا در نهایت باعث شود در ۱۴ مرداد ۱۲۸۵ مظفرالدین شاه قاجار فرمانی امضا کند که به فرمان مشروطه شهرت داشت. هرچند پس از مظفرالدین شاه، محمدعلی شاه با آن مخالفت کرد، اما مبارزات ادامه داشت تا اولین مجلس شورای ملی ایران تشکیل شد و نخستین قانون اساسی ایران نیز به تصویب رسید.​

 

[حنا نویس]

انقلاب مشروطه مهم‌ترین رخداد سیاسی تاریخ ایران معاصر است. با این رخداد عظیم سیاسی بود که ایرانیان به اهمیت وضع قانون برای جلوگیری از سقوط کشور به ورطه فساد و تباهی پی بردند. کوشش روشنفکران و مبارزان مشروطه خواه نه تنها آینده و تاریخ کشور را دستخوش تغییرات سیاسی گسترده کرد، بلکه عصر جدیدی از تجدد فرهنگی و اجتماعی را در افق‌های فکری و فرهنگی ایرانیان گشود.​

 

[حنا نویس]

ریشه‌های انقلاب مشروطه چه بود؟​

​

ریشه بیداری ایرانیان عوامل متعددی بود. از زمان شاه عباس صفوی، ایران دیگر هیچگاه شکوه و قدرت تاریخی نداشت و دوران قاجاریه دوران فترت و فساد بود. این در حالی بود که اروپا به سرعت در حال پیشرفت و ترقی بود.​

 

[حنا نویس]

احمد کسروی در تاریخ مشروطه ایران می‌نویسد: «از سال ۱۱۵۷ که کریمخان زند درگذشت تا سال ۱۲۱۲ که فتحعلیشاه بدرود زندگی گفت، پنجاه و اندی سال بود و در این مدت کم در اروپا تکان‌های سختی پیدا شد و داستان‌های تاریخی بی مانندی از شورش فرانسه و پیدایش ناپلئون و جنگ‌های پیاپی آن و جنبش توده‌ها و پیشرفت فن جنگ و پدید آمدن افزار‌های نوین و مانند این‌ها روی داده و در نتیجه آن‌ها دولت‌های نیرومند ایجاد شدند. کشور ایران از آن تکان‌ها و دیگرگونی‌ها بیبهره و ناآگاه مانده و راستی آن است که نه پادشاهان قاجاری و نه سرجنبانان توده، از آن تکان‌ها سر در نمی‌آوردند و ناآگاهانه با شیوه‌ کهن خود به سر می‌بردند.»​

 

[حنا نویس]

این سلسله جنگ‌ها نخستین برخورد واقعی ایران در برابر تمدن غرب بود. عباس میرزا نخستین کسی بود که از ظهور این قدرت شکست ناپذیر دچار بهت و حیرت شده و غرب شدن غرب برایش مسئله شده بود. او متوجه شده بود که رخدادی در غرب به وقوع پیوسته که ایرانیان حتی از درک آن عاجزند، چه رسد به مقابله با آن. به همین دلیل به صرافت نوخواهی افتاد و بستر اعزام نخستین گروه از جوانان ایرانی به فرنگ برای تحصیل دانش نوین را فراهم کرد.
جنگ در مقابل ارتش منظم روسیه به ایرانیان نشان داد که ارتش نوین از سلسله مراتب نظامی تشکیل می‌شود و برای تحقق این نظم سلسله مراتبی به بوروکراسی کارا و نظام حقوقی و قضایی نیاز است.​

 

[حنا نویس]

در این سلسه تحقیر‌های تاریخی بسیاری از قرارداد‌های استعماری بر ایران تحمیل شد، سلسله‌ای از امتیازات تجاری و دیپلماتیک که کاپیتولاسیون نامیده می‌شدند. ایران به دلیل موقعیت استراتژیک جغرافیایی و منابع غنی طبیعی جذابیت ویژه‌ای برای امپریالیسم داشت و کشور عملا بین قوای روس و انگلیس تقسیم شده بود.
مهمترین ابزار استثماری روسیه تزاری بریگاد قزاق در تهران بود که در سال ۱۸۷۹ بنابر درخواست شاه در تهران تشکیل شده بود. بریگاد قزاق به تنها یکان رزمی منظم و با انظباط در ایران تبدیل شد و نقش مهم گارد سلطنتی را بر عهده گرفت. چنین بود که دولت تزاری دارای موقعیت استواری در تهران شد.
مهمترین رقیب روسیه تزاری دولت امپریالیستی انگلستان بود که بار‌ها به ایران حمله نظامی کرده و به اشغال نواحی مرزی ایران پرداخت. بریتانیا با شعبات بانک شاهی، کمپانی نفت، شرکت‌های راه و کشتیرانی، تلگرافخانه‌ها و نمایندگان دیپلماتیک نفوذ سیاسی خود در ایران را تثبیت کرد.​

 

[حنا نویس]

نفوذ بیگانگان در ایران شامل بلژیکی‌ها نیز می‌شد که در مراتب بلندپایه دولت ایران مشغول به کار بودند. مشهورترین این اشخاص مسیو نوز بلژیکی بود که به منظور سامان دادن به امور گمرک استخدام شده بود که به زودی به عنوان رئیس گمرک و سپس وزارت پست برگزیده شد.
همچنین ریاست خزانه و اداره امور گذرنامه به او واگذار شد و او در عمل خواسته‌های دولت‌های روس و انگلیس را اجرا می‌کرد و اقداماتش به سود آن‌ها بود.​

 

[حنا نویس]

اگر چه میان فئودال‌های داخلی و امپریالیست‌های خارجی اتحاد و پیوند مستحکمی ایجاد شده بود، اما حضور بیگانگان و استثمار منابع کشور برای بسیاری از مردم ایران خوشایند نبود. شورش‌های دهقانی علیه فئودال‌های مدام افزایش می‌یافت و قلم روشنفکران علیه شاه و دولتمندان می‌چرخید. امتیاز‌هایی که ناصرالدین برای تامین هزینه سفرهایش به اروپا به دول بیگانه داده بود باعث خشم و خروش توده‌ها شده. مشهورترین این امتیاز‌ها امتیاز توتون و تنباکو بود که با ایستادگی مردم لغو شد.
کسروی می‌نویسد: «این امتیاز ایران را بسیار زیانمند بود. زیرا فروش همگی توتون و تنباکوی کشور، چه در درون و چه در بیرونبه یک تن انگلیسی سپرده می‌شد. مردم این حساب را نمی‌دانستند، ولی از آنکه بیگانگان پا به درون کشور می‌گشایند بیمناک می‌بودند. سپس هم برایشان سنگین می‌افتاد که توتون و تنباکویی را که می‌کارند به یک بیگانه با بهای کمی بفروشند و سپس با بهای بسیار بازخرند.»​

 

[حنا نویس]

کشمکش‌هایی که بر سر جریان امتیاز توتون و تنباکو در ایران رخداد نخستین تکان سیاسی در توده مردم بود و پیروزی در آن احساس قدرت و انرژی به توده‌ها می‌بخشید. در این میان، اما گروهی از طبقه بورژوا تعدادی کارخانه در ایران تاسیس کردند و به منظور حمایت از تولید داخلی در مقابل رقابت خارجی شرکت سهامی ایجاد کردند. آن‌ها همچنین تعدادی کتابخانه در تهران و تبریز تاسیس کردند و هزینه انتشار روزنامه‌های اصلاح طلب را فراهم کردند. قتل ناصرالدین شاه امید تازه‌ای به آن‌ها داد و نوید بخش پایان استبداد بود. به تعبیر آبراهامیان «گلوله قاتل فقط به زندگی ناصرالدین شاه پایان نداد؛ این گلوله در واقع پایان نظم کهن بود.»
پیشرفت آموزش و فزونی روزنامه‌ها نیز در تحولات تاریخی منتهی به مشروطه دخیل بودند. میرزا حسن رشیدیه مدارس جدیدی به سبک اروپایی همراه با شیوه نوین آموزش تاسیس کرد و مطبوعات در تبعید، نشریه‌هایی مانند قانون و حبل المتین به ترویج مفاهیم نو پرداختند.​

 

[حنا نویس]

رهبری انقلاب مشروطه​

​

انقلاب مشروطه اساسا حاصل تحولات عظیم جهانی در عصر پساروشنگری بود. در این میان به ویژه انقلاب کبیر فرانسه عصر مدرن را تثبیت کرده و نظام کهن را در هم کوفته بود. حکومت قانون، آزادی، برابری، برادری و بسیاری دیگر از مفاهیم مدرن برای جامعه تحول‌خواه ایرانی جذاب و خواستنی بود.
آرمان‌های انقلاب فرانسه با هجوم ناپلئون تا روسیه تزاری رسیده بود و نتیجه آن انقلاب ۱۹۰۵ روسیه بود. در واقع این مبارزات انقلابیون روس بود که ایده مشروطه خواهی در میان ایرانیان را ایجاد کرد. در سال‌های آغازین قرن بسیتم هزاران کارگر ایرانی در قفقاز و باکو مشغول کار بودند و بسیاری از آن‌ها در اعتصابات کارگری شرکت می‌کردند. هر ساله حدود ۱۰۰ هزار کارگر ایرانی کشور خود را به مقصد امپراتوری روسیه ترک می‌کردند.​