آموزشی انواع قالب های شعری در ادبیات فارسی کلاسیک و مدرن

[~Fateme.h~]

قالب یعنی شکل ظاهری و مضمون اشعار. در ادبیات انواع قالب‌ های شعری وجود دارد که امروزه به دو دسته‌ی قالب‌های کهن و قالب‌های نوین دسته بندی می‌شوند.

 

[~Fateme.h~]

قالب در شعر کلاسیک فارسی، شکل ظاهری است و منظور از قالب یک شعر، شکل آرایش مصراع‌ها و نظام قافیه آرایی آن است.

 

[~Fateme.h~]

شاعران به مرور زمان بر روی انواع مختلف از شعر‌ها نام‌ها و قالب‌های مختلفی را گذاشتند و شکل‌های خاص را در مصراع بندی و قافیه آرایی شعر به رسمیت شناخته اند. به همین ترتیب است که انواع قالب های شعری به وجود آمده و امروزه ما برای درک بیشتر شعر‌ها آن‌ها را شناخته و از آن‌ها استفاده می‌کنیم.

امروزه قالب‌ها را به دو دسته‌ی قالب‌های کهن و قالب‌های نوین دسته بندی می‌کنیم. در ادامه با تمام قالب های شعری آشنا خواهید شد.

 

[~Fateme.h~]

قالب‌های کهن​

اگر با این تعاریف آشنا نیستید خوب است بدانید که

• هر بیت شامل دو قسمت است هر یک از این بخش‌ها یک مصراع نام دارد.
• کلمات هم آهنگ و هم وزن مصراع‌های شعر را قافیه گویند.
• شکلی که قافیه به شعر می‌بخشد قالب نام دارد.

در قالب‌های مختلف شعر از تعدادی مصراع هم وزن تشکیل می‌شود. همچنین موسیقی نیز همواره کنار شعر وجود دارد و تابع نظم خاصی است.

 

[~Fateme.h~]

۱. قصیده‌​

می‌توان گفت که قصیده اولین قالب شعری است که از نیمه قرن سوم ه.ق در ادبیات فارسی پدید آمد. این قالب به نوعی از شعر گفته می‌شود که مصراع اول و مصراع‌های زوج بقیه‌ی بیت‌ها با هم هم قافیه هستند و تعداد ابیات یا طول قصیده از ۱۵ بیت تا ۷۰ بیت می‌تواند باشد.

نمونه قصیده:

ـــــــــــــــ * ـــــــــــــــ *
ـــــــــــــــ ـــــــــــــــ *
ـــــــــــــــ ـــــــــــــــ *

محتوای قصیده می‌تواند مدح، ستایش، وصف، پند و اندرز، حکمت، عرفان و مرثیه باشد. از قصیده سرایان معروف می‌توان به رودکی، منوچهری، ناصر خسرو و سنایی و قصیده سرایان معاصرپروین اعتصامی ، ملک الشعرای بهار و امیری فیروزکوهی اشاره کرد.

 

[~Fateme.h~]

۲. غزل​

غزل در لغت به معنی حدیث عاشقی است. قالب غزل از جهت شکل قرار گرفتن قافیه درست مانند قصیده است. در قرن ششم که قصیده در حال زوال بود، غزل بر روی کار آمد. تفاوت غزل و قصیده در تعداد بیت‌ها و مضمون است. یعنی غزل حداقل ۵ بیت و حداکثر ۱۷ بیت دارد. درون مایه و محتوای غزل عاشقانه، عارفانه و یا آمیزه‌ای از هر دو و یا مضمون اجتماعی است.

نمونه غزل:

ـــــــــــــــ * ـــــــــــــــ *
ـــــــــــــــ ـــــــــــــــ *
ـــــــــــــــ ـــــــــــــــ *

از غزل سرایان معروف می‌توان به سعدی، مولوی، حافظ و اشعار طالب آملی در سبک هندی اشاره کرد. در میان شاعران معاصر نیز اشعار شهریار و شعار رهی معیری در این قالب شعری سروده شده اند.
‌

 

[~Fateme.h~]

۳. مثنوی​

واژه‌ی مثنوی از کلمه‌ی “مثنی” به معنی دوتائی گرفته شده است و به شعری گفته می‌شود که هر بیت آن قافیه مستقل دارد. محتوای قالب مثنوی حماسی، اخلاقی، عاشقانه، عارفانه و تاریخی است.

نمونه مثنوی:

* *
+ +
# #

از نمونه‌های مثنوی حماسی شاهنامه فردوسی، نمونه‌ی عاشقانه لیلی و مجنون از مجموعه اشعار نظامی گنجوی، نمونه‌ی عارفانه مثنوی معنوی و نمونه‌ی اخلاقی بوستان سعدی است. کلیله و دمنه رودکی و آفرین نامه ابوشکور بلخی نیز از اولین نمونه‌های مثنوی است.

 

[~Fateme.h~]

۴. قطعه​

قالبی است که در آن فقط در پایان مصراع‌های زوج هم قافیه هستند و حداقل ابیات آن دو بیت است. قطعه دارای وحدت موضوعی بوده و درون مایه آن معمولا مطالب اخلاقی، اجتماعی، تسلیمی، حکایت، مدح و هجو است.

نمونه قطعه:
در میان شاعران، اشعار رودکی، انوری و ابن یمین بیش از شعر دیگران در این قالب سروده شده است. بسیاری از اشعار پروین اعتصامی نیز در این قالب شعری است.

 

[~Fateme.h~]

. ترجیع بند​

مجموعه ابیاتی یا غزل‌هایی است که هم وزن با قافیه‌هایی متفاوت هستند و بیت یکسان مُصَرعی آن‌ها را به هم می‌پیوندد. به هر غزل یک خانه یا رشته و به بیت تکراری میان آن‌ها ترجیع یا برگردان می‌گویند. قالب ترجیع بند ویژه‌ی شعر فارسی است. درون مایه‌های ترجیع بند عشق، مدح و عرفان است.

نمونه ترجیع بند:

* *
* *
* *
* *

♦
♦

+ +
+ +
+ +
+ +

♦
♦

هر خانه از ۵ تا ۲۵ بیت تشکیل می‌شود. معروف‌ترین ترجیع‌بند‌ها را می‌توانید در اشعار هاتف اصفهانی و سعدی مشاهده کنید.

 

[~Fateme.h~]

۶. ترکیب بند​

ترکیب بند از لحاظ ساختار شعری مانند ترجیع بند بوده و تنها تفاوت آن این است که بیت تکرار شده در بین قطعه‌های شعر یکسان نیستند. موضوع ترکیب‌بند مواردی از قبیل مدح، وصف، رثا، عشق و عرفان را دربر می‌گیرد.

نمونه ترکیب بند:

* *
* *
* *
* *

×
×

∆ ∆
∆ ∆
∆ ∆
∆ ∆

#
#

معروف‌ترین ترکیب‌بند‌های فارسی از محتشم کاشانی و جمال‌الدین عبدالرزاق اصفهانی و وحشی بافقی است.