آموزشی انواع قالب های شعری در ادبیات فارسی کلاسیک و مدرن

[~Fateme.h~]

۷. رباعی​

رباعی از کلمه‌ی رباع به معنی چهارتایی گرفته شده است. چهار مصراع بوده و مصراع سوم آن معمولا قافیه ندارد. سه مصراع اول رباعی تقریباً مقدمه‌ای برای منظور شاعر هستند و حرف اصلی در مصراع چهارم گفته می‌شود. محتوای رباعی‌ها بیشتر عارفانه، عاشقانه یا فلسفی است.

رباعی در زبان فارسی بر وزن‌های زیادی آمده است که معروفترین آن‌ها مفعول مفاعلن مفاعیل و فعل یا لا حول و لاقوه الا بالله هستند.

نمونه رباعی:

* *
* *
وقت است که در بر آشنایی بزنیم
تا بر گل و سبزه تکیه جایی بزنیم
زان پیش که دست و پا فروبندد مرگ
آخر کم از آن که دست و پایی بزنیم
اشعار خیام، عطار، مولوی، اوحدالدین کرمانی، باباافضل کاشی و ابوسعید ابوالخیر و اشعار سنایی از نامدار رباعی هستند.

 

[~Fateme.h~]

. دو بیتی​

کلمه‌ی دوبیتی هم برای رباعی به کار می‌رود و هم به معنی شعری است که دارای چهار مصراع است. دوبیتی در کل از نظر درون مایه و شکل کاملا شبیه به رباعی بوده و فقط دوبیتی است که وزن خاصی دارد و از این نظر با رباعی متفاوت است. همچنین خوب است بدانید دوبیتی با یک هجای کوتاه و رباعی با یک هجای بلند آغاز می‌شود.

نمونه دوبیتی:

* *
* *
ز دست دیده و دل هر دو فریاد
هر آنچه دیده بیند دل کند یاد
بسازم خنجری نیشش ز فولاد
زنم بر دیده تا دل گردد آزاد

 

[~Fateme.h~]

۹. چهارپاره​

این قالب شعری به دو بیتی پیوسته نیز شناخته می‌شود. چهارپاره مجموعه‌ای از دوبیتی‌هایی با معنای منسجم تشکیل شده است. تفاوت اصلی آن به دوبیتی این است که در چهارپاره مصراع‌های زوج می‌توانند هم‌قافیه باشند و از لحاظ وزن نیز کافی است که مصرع‌ها هم‌وزن باشند.

نمونه چهارپاره:

کند وی آفتاب به پهلو فتاده بود
زنبور‌های نور زگردش گریخته

در پشت سبزه‌های لگدکوب آسمان
گلبرگ‌های سرخ شفق تازه ریخته

***

کف بین پیرد باد درآمد ز راه دور
پیچیده شال زرد خزان را به گردنش

 

[~Fateme.h~]

۱۰. مُسَمَّط​

شعری است که از رشته‌های گوناگون پدید می‌آید و مصراع ابتدای هر رشته که سه، پنج و هفت مصراعی است با ابیات هم وزن و هم قافیه و سپس مصراعی با همان وزن با قافیه‌ای جداگانه در پایان این رشته آورده می‌شود و سپس رشته دیگری آغاز می‌گردد. به مصراع آخر هر رشته بند گویند. در ضمن تمام بند‌ها با هم هم قافیه هستند.

نمونه مسمط:

* *
* *
* +
# #
# #
# +

درون مایه مسمط غالبا تغزل، مدح، اشعار سیاسی، ملی و میهنی است. بنیان‌گذار این قالب منوچهری دامغانی شاعر قرن پنجم است. ناصر خسرو، قاآنی شیرازی و ملک‌الشعرا بهار از دیگر شاعرانی هستند که در این قالب شعر سروده‌اند. بسیاری از اشعار شیخ بهایی نیز در این قالب سروده شده است.

 

[~Fateme.h~]

۱۱. مستزاد​

در واقع کلمه‌ی مستزاد به معنی زیاد شده است. از قالب‌های شعر فارسی یا در حقیقت غزلی به شمار می‌آید که کلمه یا عبارتی کوتاه، موزون و هماهنگ به آخر تمامی مصراع‌ها اضافه می‌شود. ازنظرقافیه هم باید با آن قالب شعری متناظر باشد. مستزاد از قالب‌هایی است که آن را الهام بخش آغاز شعرنو و قالب نیمایی می‌دانند.

نمونه مستزاد:
این مجلس چارم به خدا ننگِ بشر بود دیدی چه خبر بود؟!
هر کار که کردند، ضرر رویِ ضرر بود دیدی چه خبر بود؟!

«میرزاده عشقی»

∼∼∼∼

هر که گدای در مشکوی توست پادشاست
شه که به همسایگی کوی توست، چون گداست

«مهدی اخوان ثالث»

مستزاد برای اولین بار توسط مسعود سعد سلمان سروده شد. مهدی اخوان ثالث نیز از این قالب استفاده کرده است.

 

[~Fateme.h~]

۱۲. تصنیف​

در قرن ششم و هفتم تصنیف سرائی معمول شد. تصنیف‌ها با فرم شعری غزل شباهت دارد و مانند آن، از آرایه‌های ادبی همچون تمثیل و استعاره بهره می‌جوید. تصنیف‌ها از نظر ساختار شعری می‌توانند یک یا چند بند داشته باشند که بند‌ها دارای مضمون‌های گوناگونی هستند. فرم‌های شعری رباعی و مسمط نیز جزو انواع شعری که در تصنیف به کار می‌رود شمرده می‌شوند.

نمونه تصنیف:

زمن نگارم خبر ندارد
بحال زارم نظر ندارد

خبر ندارم من از دل خود
دل من از من خبر ندارد

کجا رود دل که دلبرش نیست
کجا پرد مرغ که پر ندارد

عارف قزوینی، رودکی، ملک الشعرای بهار و رهی معیری از تصنیف سازان معروف بودند.

 

[~Fateme.h~]

۱۳. مفرد​

این قالب شعری به تک بیتی نیز معروف است. مفرد شعری تک بیتی بوده که شاعر تمام مقصود خود را در همان یک بیت بیان می‌کند و اغلب برای بیان نکته‌های اخلاقی به کار می‌رود. دو مصراع این یک بیت می‌تواند هم قافیه باشند یا نباشند. بعضی معتقد هستند که مفرد در واقع همان ضرب المثل است که به شعر بیان شده است.‌

نمونه مفرد:

می‌میرم و همچنان نظر بر چپ و راست
تا آنکه نظر در او توان کرد، کجاست؟

«حافظ»

∼∼∼∼

مردی نه به قوت است و شمشیر زنی
آن است که جوری که توانی نکنی

«سعدی»

سعدی و هاتف اصفهانی از معروف‌ترین سرایندگان تک‌بیت بوده‌اند. بسیاری از اشعار صائب تبریزی نیز به صورت تک بیتی هستند.

 

[~Fateme.h~]

قالب‌های نوین​

تا اینجا با ۱۳ قالبی که به قالب‌های کهن معروف هستند آشنا شدید. اما کار همینجا تمام نمی‌شود. در واقع چند نمونه قالب دیگر نیز وجود دارند که به آن‌ها قالب‌های جدید یا نوین گفته می‌شوند.

 

[~Fateme.h~]

۱. نیمایی​

شعر نیمایی یا شعر نو سبکی از شعر معاصر فارسی به شمار می‌آید که نخستین نمونه شعرهای نو در ادبیات فارسی است. این قالب برآمده از نظریه ادبی نیما یوشیج شاعر معاصر ایرانی است. شعر نیمایی شعری با مصراع‌های کوتاه و بلند بوده که قافیه در آن نظم خاصی ندارد. درون مایه شعر نیمایی احساسات و تجربیات فردی، عشق، سیاست و… است.

نمونه نیمایی:


اگر به خانه من آمدی برای من ای مهربان چراغ بیاور
و یک دریچه که از آن
به ازدحام کوچه خوشبخت بنگرم

«از مجموعه اشعار فروغ فرخزاد»

∼∼∼∼

سلامت را نمی‌خواهند پاسخ گفت
سر‌ها در گریبان است
کسی سر بر نیارد کرد پاسخ گفتن و دیدار یاران را
نگه جز پیش پا را دیده نتواند
که ره تاریک و لغزان است

«مهدی اخوان ثالث»

علاوه بر نیما یوشیج، اشعار مهدی اخوان ثالث، فروغ فرخزاد و شعرهای سهراب سپهری نیز از بهترین شعرهای نیمایی هستند.

 

[~Fateme.h~]

۲. آزاد​

شعری است که منطبق با یکی از وزن‌های عروضی قدیم سروده می‌شود، اما به جهت نیاز‌های معنایی مصراع‌ها در آن کوتاه یا بلند می‌شود. این نوع قالب با نیمایی تفاوت چندانی ندارد و تنها در مضمون متفاوت هستند. حتی به آن شعر آزاد نیمایی نیز گفته می‌شود.

نمونه آزاد:

آفتابا چه خبر؟
این همه راه آمده‌ای
که به این خاک غریبی برسی؟
ارغوانم را دیدی سر راه؟
مثل من پیر شده ست؟
چه به او گفتی؟ او با تو چه گفت؟
نه، چرا می‌پرسم
ارغوان خاموش است
دیرگاهی‌ست که او خاموش است
آشنایان زبانش همه رفته‌ند
ارغوان ویران است
هر دومان ویرانیم.

از شعرای آزاد می‌توان به اشعار هوشنگ ابتهاج، نادر نادرپور، پروین دولت آبادی، سهراب سپهری و مهدی اخوان ثالث اشاره کرد.