معرفی اولین سازهای ساخته‌ی بشر

[tie122]

آثاری که پیش از قرن نوزدهم نگاشته شده و موضوع آن‌ها تاریخِ موسیقی است معمولاً با روایاتی از اختراع اسطوره‌ایِ نخستین سازها آغاز می‌شوند.
در این آثار از یوبال نواده‎‌ی قابیل با عنوان «پدرِ همه‌ی نوازندگان چنگ و ارغنون» یاد می‌شود،
موسیقار را از اختراعات پان می‌دانند و می‌گویند مِرکوری بعد از پیدا کردن لاشه‌ی خشکیده‌ی
یک لاک‌پشتِ آبی در سواحل رود نیل به فکر ساختن لیر رومی افتاد.

 

[tie122]

اما اکنون مدت‌هاست که تاریخ جای افسانه را گرفته و ابداع سازهای موسیقی دیگر به ایزدان و قهرمانان نسبت داده نمی‌شود؛ هر چند مردم همچنان مشتاق هستند که بدانند کدام یک از سازها پیش از دیگری اختراع شده‌ و البته به دنبال پاسخ‌هایی ساده و سرراست هستند.
در این بین نویسندگان آماتور دقیقاً همان پاسخی را تحویل می‌دهند که عموم مردم انتظار دارند: طبل نخستین ساز موسیقی است یا فلوت اولین سازی بوده که بشر ساخته یا اولین سازِ انسان زهِ مضرابیِ کمان شکارچیان بود.

 

[tie122]

اما پژوهشگران پاسخ‌های متفاوتی برای این پرسش دارند، پاسخی که احتمالاً مردمِ مشتاق را حسابی ناامید می‌کند. واقعیت این است که هیچ‌کدام از نخستین سازهای بشر «اختراع» نشده‌اند. اگر اختراع را مرحله‌ی نهایی فرایند موجودیت بخشیدن به یک ایده بدانیم که وقت زیادی صرف فکر کردن و آزمودن تجربی آن شده باشد، نمی‌توانیم مدعی شویم نخستین سازهای موسیقی نوعی اختراع بوده‌اند. اگر آن‌ها را محصول چنین فرایندی بدانیم، دچار خطا شده و به اشتباه انسان‌های نخستین را صاحب قدرتِ استدلالِ مدرن دانسته‌ایم. واقعیت این است که انسان‌های نخستین اصلاً نمی‌دانستند، با کوبیدن پای‌ خود روی زمین یا ضربه زدن به بدن‌، در حالِ کاشتنِ بذرِ اولین سازهای موسیقیِ خود هستند.

 

[tie122]

تمامیِ موجودات متعالی برای بیان هیجانات‌ خود، از حرکت استفاده می‌کنند. اما آن‌طور که به نظر می‌رسد این فقط انسان است که می‌تواند حرکاتِ هیجانی خود را تنظیم و هماهنگ کند و تنها اوست که از موهبتِ تواناییِ تولیدِ یک ضرب‌آهنگ خودآگاه برخوردار است. انسان پس از رسیدن به خودآگاهی و تجربه‌ی تحریک‌پذیری و شعفِ ناشی از ایجادِ این ضرب‌آهنگ، دیگر نمی‌تواند خود را از نعمتِ حرکات موزونی محروم کند که در قالب رقص، پا کوبیدن روی زمین، به هم کوفتن دست‌ها و ضربه زدن روی شکم، سی*ن*ه، پاها یا باسن تجسم پیدا می‌کنند. از میان گروه‌های مختلفِ انسان‌ نخستین، فقط تعداد بسیار اندکی بودند که نه تنها هیچ ساز موسیقی نداشته بلکه حتی پاهای‌ خود را روی زمین یا دست‌های‌شان را به هم نمی‌کوبیدند. بومیان وِدا در سیلُن یا برخی قبایل ساکن پاتاگُنیا در این گروه قرار می‌گیرند.

 

[tie122]

بیشتر حرکاتِ هیجانی باعث تولید صدا می‌شوند اما انسان‌های نخستین احتمالاً در دورانی که پا بر زمین می‌کوبیدند یا بر بدن‌شان ضربه می‌زدند، هنوز صدای ایجاد شده از این حرکات را یک پدیده‌ی مجزا نمی‌دانستند و سال‌های بسیاری طول کشید تا به این سطح از آگاهی برسند.
آن طور که احتمال می‌رود بسیار بعدتر از این‌ها بود که این پا کوبیدن‌ها یا ضربه زدن‌ها در نهایت به رفتارهایی عامدانه تبدیل شدند که هدف آن‌ها دقیقاً ایجاد صدا و از این طریق، انگیزه‌ای فراتر از نیازها و رفتارهایِ اولیه بود.

 

[tie122]

انسان‌های نخستین با کمک این حرکاتِ ساده، صداهای مختلفی تولید می‌کردند. مثلاً می‌دانستند که برهم کوبیدنِ کف دست‌هایِ گود شده ضرب‌هایی با صدایی گرفته تولید می‌کند در حالی که بر هم کوبیدنِ کف دست‌های صاف، ضرب‌هایی با صدایِ تیزتر تولید می‌کند. به این ترتیب برای تولید صداهایِ متفاوت، گاه با دست و گاهی با پاشنه یا انگشت‌های پا به شکل‌های مختلف روی زمین می‌کوبیدند یا به بخش‌های استخوانی یا گوشتی بدن‌شان ضربه می‌زدند. همه‌ی این صداها، که انواع مختلفی از صدا به شمار می‌آمدند، در شکل‌گیری نوعی موسیقیِ واقعی سهیم بودند که پیش از موسیقی سازی و بدون همراهیِ‌کلام خلق شده بود.

 

[tie122]

از میان دیگر سازهای نخستین می‌توان به جغجغه‌ی ریسه‌ای اشاره کرد. بر اساس یافته‌های حفاری‌ها در چینه‌های مربوط به دوران پیشاتاریخ، این ساز در بین انسان‌های نخستینِ پیشرفته‌ایی که از سطح فرهنگیِ کم‌تر گسترش یافته‌ایی برخوردار بودند و همچنین در میانِ شکارچیانِ دوران پارینه‌سنگی رواج داشته است. در واقع این دو گروه از جغجغه‌ی ریسه‌ای برای همراهی رقص استفاده می‌کردند؛ فعالیتی پیچیده که دربرگیرنده‌ی حرکات سر، دست‌ها و نیم‌تنه می‌شد و اگر سازی این حرکات را همراهی نمی‌کرد، در این اجراها هیچ صدایی وجود نداشت.

 

[tie122]

جغجغه‌ی موسوم به جغجغه‌ی ریسه‌ای از اجسامی کوچک و سخت مانند پوست گردو، هسته‌ی میوه، دندان یا سُمِ حیوانات تشکیل شده است (شکل ۱). در این نوع از جغجغه، اجسام تک‌به‌تک از ریسه رد شده و آویزان می‌شوند. اما در نوع دیگری از جغجغه، اجسامِ مد نظر را به شکل دسته یا خوشه به هم می‌بندند (جغجغه‌های خوشه‌ای). جغجغه‌ها از مچ پا، زانو، کمر یا گردنِ رقصنده آویزان می‌شوند و با حرکاتِ او صدایی در محدوده‌ی صداهای زیر تولید می‌کنند. ضرب‌آهنگِ تولیدشده به‌ندرت دقیق است و اندکی بعد از حرکتِ رقصنده شنیده می‌شود.

 

[tie122]

مسلماً این صدای هیجان‌انگیز تنها ویژگی نهفته در جغجغه‌ی ریسه‌ای نیست. پوست‌ها، مهره‌ها یا دندان‌هایی که جغجغه را می‌سازند نیز دارای یک قدرت جادویی هستند. جغجغه‌ی ریسه‌ای در کنار صدای منحصربفردِ خود، نوعی نمادگرایی را هم در درون خود به همراه دارد. البته هنوز نمی‌دانیم کدام‌یک از این دو ویژگی، یعنی صدا یا قدرت جادویی، ویژگی اصلی جغجغه محسوب می‌شوند اما در هر صورت می‌توان این ساز را نوعی طلسمِ صدادار نیز در نظر گرفت. البته دو ویژگی مذکور بعدها از هم جدا شدند و در قالب اشیاء مجزا تجسم یافتند. النگوها و زنجیرهای ساعت قدیمی که صلیب، دندان‌هایی به شکل شاخ حیوانات یا سایر اشیاء از آن‌ها آویزان می‌شوند و قرار است خوش‌یمن باشند و شیطان را از ما دور نگه دارند، بازمانده‌ی بی‌صدایِ همین طلسم‌های زنجیری هستند. صدای جغجغه نیز در پابندهای زنگوله‌ای رقصنده‌های حوزه‌ی هند و پارس امروزی زنده مانده‌اند و البته بخش بزرگی از باور به قدرت جادویی خود را از دست داده‌اند.

 

[tie122]

با جایگزین شدنِ ابزارهایی مانند چوبک‌های کوبشی، کدوهای کوبشی و مهم‌تر از همه لوله‌های کوبشی و استفاده از آن‌ها به جایِ پاکوبیدن،
شاهد شکل‌گیری سازهایی جدید هستیم. لوله‌های کوبشی ساقه‌های توخالی بامبو یا لوله‌هایی از جنس چوب‌هایی خاص هستند
که یک سویِ آن‌ها بسته شده و
زمانی که روی آن کوبیده می‌شود صدای خفه‌ای تولید می‌کنند.