معرفی کتاب برادران کارامازوف

[ادوارد کلاه به سر]

ویکتور تراس به تناقض‌های معرفت‌شناختی بنیادینی اشاره دارد که عقل انسان، یا به تعبیر ایوان کارامازوف «عقل اقلیدسی» قادر به حل آنها نیست. از سوی دیگر؛ داستایفسکی بر اساس تعالیم سنتی مذهب ارتودکس، که در سال‌های پایانی عمر به آنها معتقد بود، انسان دارای عقل الوهی یا عقل کلی[ث] نیز هست و موضوع اصلی برادران کارامازوف، مواجهه عقل کلی یا مسیحی با عقل جزئی یا اقلیدسی است؛ چنان که زوسیما و آلیوشا مظهر عقل کلی و ایوان مظهر عقل جزئی است و تعامل آنها، دست درازی نگرش رئالیستی و نگرش متافیزیکی به جهان را رقم می‌زند.[۸۰]

 

[ادوارد کلاه به سر]

به عقیده مهرجویی، داستایفسکی با به تصویر کشیدن دادگاه دیمیتری، کل دستگاه قضاوت را به نقد می‌کشد؛ قاضی، دادستان، وکیل مدافع، هیئت منصفه، بازپرس و... همه در درک حقیقت عاجز می‌مانند و وقتی ایوان، تنها کسی که از راز قتل فیودور مطلع است، حقیقت را برملا می‌کند، کسی باور نمی‌کند و همه تصور می‌کنند او عقلش را از دست داده‌است. این تصویر گویای این پرسش است که آیا فقط دیوانگان از حقیقت مطلعند؟[۸۱]

 

[ادوارد کلاه به سر]

در عین حال، نفیسی داستایفسکی را حامل انجیلی جدید می‌داند که در آن همه انسان‌ها سزاوار عفو قرار می‌گیرند؛ حتی سه مظهر جنایت یعنی بزهکار پشیمان، فرزند عاق شده و زن بی‌عفاف. نمود این بخشایش در برادران کارامازوف به خوبی دیده می‌شود که در آن نویسنده، دیمیتری را که محکوم شده‌است دوست می‌دارد و حتی اسمردیاکف را که پدرکشی حقیقی است، تقریباً عفو می‌کند.[۸۲]

 

[ادوارد کلاه به سر]

سول مورسون معتقد است که دو فصل «عصیان»[ج] و «مفتش اعظم»[چ]، حاوی استدلال‌هایی قوی در رد وجود خداست و داستایفسکی این استدلال‌ها را در زمینه‌ای در رد آنها قرار داده‌است تا بتواند از مسحیت دفاع کند. او این ویژگی را یکی از پارادوکس‌های این اثرِ «عمیقاً مسیحی» داستایفسکی می‌داند.[۸۳]

 

[ادوارد کلاه به سر]

نقد روان‌شناختیویرایش

برادران کارامازوف عالی‌ترین رمانی است که تاکنون نوشته شده‌است و قطعه «مفتش اعظم» یکی از والاترین دستاوردهای ادبیات جهانی است که ارزش‌گذاری مجدد آن ممکن نیست. همان‌گونه که آشکار است، پدرکشی مهمترین و نخستین جنایت بشر و فرد است. به هر حال، پدرکشی منشاء اصلی حس گناهکاری است.

از مقاله «داستایفسکی و پدرکشی» نوشته زیگموند فروید[۸۴]

نخستین شخصی که تحلیلی روانکاوانه از برادران کارامازوف ارائه کرد، خودِ زیگموند فروید، بنیانگذار روانکاوی بود. او در مقاله‌ای با عنوان «داستایفسکی و پدرکشی» با تحلیل انگیزه‌های فرزندان کارامازوف برای پدرکشی و تحلیل روابط داستایفسکی با پدرش، او را واجد انگیزه پدرکشی دانست.[۸۵]

موسوی ثابت، دیمیتری، ایوان و آلیوشا را به سبب ویژگی‌هایشان، به ترتیب انعکاسی از اید، اگو و سوپراگوی فیودور کارامازوف می‌داند.[۸۶]

 

[ادوارد کلاه به سر]

نقد جامعه‌شناختیویرایش

داستایفسکی در کشف و تشریح بیماری‌های روحی نظر تیزبینی داشت؛ چنان که به گفته نفیسی، از بیماری‌های روحی شخصیت‌های آثار او به منظور مطالعه بیماری‌های روانی استفاده می‌شد. به طور مثال، آلیوشا فیودورویچ در کشف نیات دیگران خبره بود و پدر زوسیما رنج عظیمی را در آینده دیمیتری فیودورویچ پیش‌بینی می‌کند و در برابر او زانو می‌زند؛ چون خود را موظف به تسکین دردهای برادران دینی خود می‌داند.[۸۷]

 

[ادوارد کلاه به سر]

نفیسی، داستایفسکی را مبدع قوانین مطلق در سرشت آدمی می‌شمارد و مهمترینِ این قوانین را خبث و بدرفتاری می‌داند؛ چنان که میل انسان به آن از میلش به خوبی و زیبایی بیشتر است. نفیسی گواه این سخن خود را جمله‌ای از دیمیتری فیودورویچ می‌داند که به گروشنکا می‌گوید: «فسق و فساد را دوست می‌داشتم، حتی رسوایی را که دنباله فسق است، دوست می‌داشتم. خشونت را دوست می‌داشتم.» و گروشنکا در پاسخ می‌گوید: «می‌دانم... درنده‌ای، اما در ضمن، اصیل و نجیب هم هستی.»[۸۸] بر این مبنا، نفیسی داستایفسکی را تنها شارح و مفسر زشتی‌ها و نابکاری‌های زمان خود می‌داند که دیگران آنها را نمی‌دیدند.[۸۹] به عقیده مهرجویی، داستایفسکی در این رمان می‌کوشد با روایت نفرت حاکم بر روابط پدر و فرزندانش، نیهیلیسم موجود در روسیه قرن نوزدهم را نشان دهد.[۹۰]

 

[ادوارد کلاه به سر]

ایوان در گفتگویش با آلیوشا گفت: «شخص فقط مسئول اعمال خود است، اما مسئول خواسته‌های خود نیست.» با این حال، پس از کشته شدن کارامازوف پیر، چون آرزوی مرگ او را داشت، احساس عذاب وجدان کرد. به گفته سول مورسون، داستایفسکی، با بیان این سرگذشت، سعی در توجیه روان‌شناختی یک آموزه مسیحی دارد؛ این که شر، صرفاً به خاطر رفتار و کردار چند جنایتکار به وجود نمی‌آید، بلکه دلیل آن اتمسفر اخلاقی جامعه است که همه مردم با داشتن آرزوهای شیطانی، در به وجود آمدنِ آن سهیمند. نقطه مقابلِ دیدگاه ایوان، دیدگاه پدر زوسیما است که می‌گوید: «همه در قبال همه و برای همه چیز مسئولند.»[۹۱]

آلبر کامو در انسان طاغی با اشاره به پرسش‌های عذاب‌آور رمان برادران کارامازوف، این نظریه را مطرح می‌کند که اعتقاد به عقل در دوران مدرن هرگونه ادراک از ارزش‌ها را از بین برده‌است و دیکتاتورها به همین واسطه توانسته‌اند قدرت را قبضه کنند.[۹۲]

 

[ادوارد کلاه به سر]

سینماویرایش

چند فیلم سینمایی مختلف با اقتباس از رمان برادران کارامازوف ساخته شده‌است:

برادران کارامازوف، فیلم صامت آلمانی به کارگردانی کارل فرولیش محصول سال ۱۹۲۱[۹۳]

دیمیتری کارامازوف قاتل، فیلم درام آلمانی به کارگردانی اریش انگلز محصول سال ۱۹۳۱[۹۴]

برادران کارامازوف، فیلم درام تاریخی ایتالیایی به کارگردانی جاکومو جنتیلومو محصول ۱۹۴۷[۹۵]

برادران کارامازوف، فیلم آمریکایی به کارگردانی ریچارد بروکس محصول ۱۹۵۸[۹۶]

برادران کارامازوف، فیلم ساخته اتحاد جماهیر شوروی به کارگردانی کیریل لاورف محصول ۱۹۶۹[۹۷]

برادران کارامازوف، فیلم ساخته جمهوری چک به کارگردانی پتر زلنکا محصول ۲۰۰۸[۹۸]