آموزشی بررسی آرایه تشبیه در ادبیات فارسی

[شاهدخت]

بررسی آرایه تشبیه در ادبیات فارسی | با مثال‌های جدید

 

[شاهدخت]

تشبیه چیست؟
آرایه تشبیه شیوه‌ای از تخیل است که اغلب شاعران و نویسندگان با توسل به آن خیال انگیزترین و دلنشین‌ترین آثار خود را خلق کرده‌اند. نوعی آرایه ادبی معنوی است که تاثیرات مهمی بر شعر و ادبیات فارسی گذاشته است. همین زیبایی تشبیه، باعث شده در کلام روزانه زیاد استفاده شود.

به این جمله ساده و مصطلح دقت کنید «وقت طلاست» برای نشان دادن ارزش وقت آن را به طلا تشبیه کرده‌اند.

 

[شاهدخت]

تقی پورنامداریان تشبیه را اینگونه توصیف می‌کند:

مرکز اغلب صورت‌های خیال که حاصل نیروی تخیل شاعر است، تشبیه است و صورت‌های ویژه خیال از قبیل تمثیل و استعاره و تشخیص و رمز و حتی گاهی کنایه یا صورت‌های دیگر بیان که می‌توان با توسعه آن‌ها را نیز در دایره تصویر قرار داد، در حقیقت از یک تشبیه پنهان یا آشکار مایه گرفته است. به همین سبب قدرت تخیّل شاعر تا حد بسیار زیادی در کشف پیوند شباهت میان اشیا آشکار می‌شود.

 

[شاهدخت]

آنچه در این مقاله می خوانید:
آرایه تشبیه در ادبیات فارسی
اجزاء تشبیه
مشبه
مشبه به
وجه تشبیه
اَدات تشبیه
پیدا کردن تشبیه در جمله
انواع تشبیه چیست
انواع تشبیه بر اساس وجه شبه و اَدات
تشبیه گسترده
تشبیه فشرده
تشبیه مُجمَل و مفصل
تشبیه مؤکد و مُرسَل
تشبیه بلیغ
بلیغ اِسنادی
بلیغ اضافی
انواع تشبیه بر اساس نوع مشبه و مشبه به
تشبیه حسی به حسی
تشبیه عقلی به عقلی
تشبیه حسی به عقلی
تشبیه عقلی به حسی
انواع تشبیه بر اساس تعداد مشبه و مشبه به
تشبیه ملفوف
تشبیه مفروق
تشبیه تسویه
تشبیه معکوس (مقلوب)
تشبیه جمع
تشبیه مُضمَر
تشبیه تفضیل
تشبیه مشروط

 

[شاهدخت]

آرایه تشبیه در ادبیات فارسی
وقتی کسی یا چیزی را به خاطر یک یا چند صفت مشابه با اغراق به کسی یا چیز دیگر مانند کنند، تشبیه ایجاد می‌شود.

در تشبیه برای توصیف یک کلمه، از ویژگی مشترک آن با کلمه‌‌ دیگر استفاده می‌شود. در تشبیه نوعی ادعا و بزرگ‌نمایی وجود دارد، که بر ویژگی چیزی که می‌خواهیم توصیفش کنیم تاکید بیشتری می‌‌کند.

در لغت نامه دهخدا هم، تشبیه چنین تعریف شده « مانند کردن چیزی به چیزی و با لفظ کردن و دادن مستعمل». (↵منبع)



دل صنوبریم هم چو بید لرزان است

ز حسرت قد و بالای چون صنوبر دوست

● در این بیت لرزان بودن، صفتی است که حافظ بین دل و درخت بید مانند کرده است.

 

[شاهدخت]

اجزاء تشبیه
شناخت اجزاء تشبیه بسیار مهم است. چرا که سایر آرایه‌ها نیز بر مبنای اجزاء تشبیه بررسی می‌شوند. پس با دقت بیشتری این بخش را مطالعه کنید.

 

[شاهدخت]

هر تشبیه چهار جزء اصلی دارد:

۱ – مشبه: کلمه‌ای که آن را به کلمه‌ای دیگر تشبیه می‌کنیم.
۲ – مشبه به: کلمه‌ای که مشبه، به آن تشبیه شده است.
۳ – وجه شبه: همان صفت یا صفات مشترک بین مشبه و مشبه به است. ویژگی مشترک در مشبه به همیشه پررنگ‌تر و قوی‌تر است و هر چه این اختلاف اغراق آمیزتر باشد تشبیه زیباتر است.
۴ – اَدات تشبیه: کلمه‌هایی که به کمک آن‌ها تشبیه انجام می‌شود و نشانگر تشبیه هستند. کلمه‌هایی مانند «مثل، مثال، چون، همچون و به‌سان، چون، چو، غیره».
نکته: در مورد کلمه چون فقط وقتی که در جمله به معنی مثل و مانند باشد جزو اَدات تشبیه حساب می‌شود ولی اگر به معنی وقتی که و یا چطور و چگونه باشد جزو اَدات تشبیه نیست.



نکته: مشبه و مشبه به، دو جز غیرقابل حذف در آرایه تشبیه هستند.



مثالی از ↵شاملو:

تا قطره‌ای به تفتگی خورشید

جوشید از دو چشمم

مشبه: قطره
مشبه به: خورشید
وجه شبه: تفتگی
اَدات: به

 

[شاهدخت]

پیدا کردن تشبیه در جمله
برای تشخیص وجود آرایه‌ تشبیه در جمله از روش‌های زیر استفاده کنید.

۱ – جمله یا شعر را معنی کنید و جمله تشبیه‌ی آنرا بسازید.

برای ساخت جمله تشبیهی می‌توانید سوال بپرسید:

چی مثل چی هست؟
از چه جهت مثل آن است؟


مثالی از ↵فریدون توللی:

بلم آرام چون قویی سبکبار

جمله تشبیهی: بلم مانند قو سبکبار آرام می‌رود.

سوال اول: بلم مثل چیست؟ مثل قو است.

سوال دوم: بلم از چه جهت مثل قو است؟ از جهت آرام بودن.

مشبه: بلم یا قایق
مشبه به: قو
وجه شبه: آرام بودن
اَدات: چون


روز و شب خوابم نمی‌آید به چشم غم‌ پرست

بس که در بیماری هجر تو گریانم چو شمع

جمله تشبیهی: من روز و شب خوابم نمی‌برد از بس برای دوری تو مثل شمع گریه کردم.

مشبه: من
مشبه‌به: شمع
وجه شبه: گریانم
اَدات: چو


۲ – اَدات تشبیه را در جمله پیدا کنید. اگر کلماتی مانند «مثل، مثال، چون، همچون، به ‌سان، چون، چو، غیره» وجود داشت بدون شک آرایه‌ تشبیه داریم.

نکته: در مواقعی که اَدات تشبیه حذف شده‌اند، باید به سراغ شناسایی ارکان تشبیه بروید.

 

[شاهدخت]

انواع تشبیه چیست
آرایه تشبیه بر اساس اجزاء، نوع و شکل اجزاء تشبیه به سه دسته و زیر دسته‌ها تقسیم می‌شود.

دسته اول: انواع تشبیه بر اساس وجه شبه و اَدات

دسته دوم: انواع تشبیه بر اساس نوع مشبه و مشبه به

دسته سوم: انواع تشبیه بر اساس تعداد مشبه و مشبه به

در ادامه با مثال آن‌ها را بررسی می‌کنیم.

 

[شاهدخت]

انواع تشبیه بر اساس وجه شبه و اَدات
در این دسته بندی دو نوع تشبیه داریم.



≡ ۱ – تشبیه گسترده:
اگر تمام اجزاء تشبیه « مشبه- مشبه به- اَدات تشبیه- وجه شبه» در جمله باشد تشبیه گسترده ایجاد می گردد.



≡ ۲ – تشبیه فشرده:
وقتی در جمله دو جزء مشبه و مشبه به باشد؛ اما براساس اینکه وجه شبه داریم یا اَدات، تشبیه فشرده ایجاد می گردد. که آن را به سه دسته تقسیم می کنند: