آموزشی بررسی آرایه تشبیه در ادبیات فارسی

[شاهدخت]

◊ ۱ – تشبیه مُجمَل و مفصل:
به تشبیهی که در آن وجه شبه حذف شود مجمل، ولی اگر وجه شبه ذکر شود مفصل می‌گویند.

مثالی از ↵مولانا

این زبان چون سنگ و هم آهن وش است

وآنچه بجهد از زبان، چون آتش است

مشبه: زبان
مشبه به: سنگ
وجه شبه: حذف
اَدات: چون

 

[شاهدخت]

◊ ۲ – تشبیه مؤکد و مُرسَل:
اگر اَدات تشبیه حذف شود، تشبیه را مؤکد یا بالکنایه می‌گویند ولی اگر اَدات تشبیه‌ ذکر شود، تشبیه‌ مُرسَل یا صریح تشبیهی است.

مثالی از حافظ

در مجلس ما ماه رخ دوست تمام است.

مشبه: رخ دوست
مشبه به: ماه
وجه شبه: تمام و زیبایی
اَدات: حذف

 

[شاهدخت]

◊ ۳- تشبیه بلیغ:
تشبیهی است که هم زمان دو رکن تشبیه وجه شبه و اَدات تشبیه‌ حذف شده باشند. این تشبیه دو دسته است:

 

[شاهدخت]

⤾ ۱- بلیغ اِسنادی:
در این نوع، وجه شبه و ادات تشبیه حذف می‌شود و مشبه و مشبه به سر جای خود همراه با یک فعل اِسنادی می‌آیند. که به آن تشبیه فشرده غیر اضافی هم می‌گویند.

نکته: فعل اِسنادی منظور افعالی، چون «است، بود و شد» که برای نسبت دادن چیزی یا کاری به کار می‌روند.

مثال از ↵فیض کاشانی

مستی من ز لب لعل تو امروزی نیست

جمله تشبیهی: مستی من از لب‌های قرمز تو که مثل سنگ لعل قرمز است برای الان نیست.

مشبه: لب
مشبه به: لعل
وجه شبه: قرمز بودن لب و لعل
اَدات: مثل

 

[شاهدخت]

⤾ ۲- بلیغ اضافی (اضافه‌ تشبیهی):
در این تشبیه بعد از حذف اَدات و وجه شبه، مشبه به بصورت ترکیب اضافی مضاف و مضاف‌الیه می‌آید. جای مشبه و مشبه به عوض می‌شود و به شکل یک ترکیب اضافی در می‌آیند. که به آن تشبیه فشرده اضافی هم می‌گویند.

مس وجود

جمله تشبیهی: وجود مانند مس بی‌ارزش است.

مشبه: وجود
مشبه به: مس
وجه شبه: بی ارزش بودن
اَدات: مانند
مشبه بر مشبه به مقدم شده و ترکیب اضافی شده است.

نکته: وقتی ادات تشبیه و وجه شبه حذف می‌شوند جمله زیباتر می‌شود چرا که علاوه بر اینکه کوتاه می‌شود جنبه تخیلی و خیال انگیز شعر بیشتر می‌شود.

 

[شاهدخت]

← انواع تشبیه بر اساس نوع مشبه و مشبه به
بسته به عقلی یا حسی بودن مشبه و مشبه به، چهار نوع تشبیه داریم.

نکته: منظور از حسی، امری که با حواس پنج گانه قابل درک است استفاده می‌شود و منظور از عقلی به مفاهیم ذهنی می‌گویند که با حواس پنجگانه درک نمی‌شود.

 

[شاهدخت]

≡ ۱ – تشبیه حسی به حسی:
در این تشبیه هم مشبه و هم مشبه به یک امر حسی هستند.



مثالی از حافظ

از دیده گر سرشک چو باران چکد رواست

مشبه امر حسی: سرشک
مشبه به امر حسی: باران
وجه شبه: چکیدن
اَدات: چو

 

[شاهدخت]

≡ ۲ – تشبیه عقلی به عقلی:
تشبیه یک امر عقلی به امر عقلی دیگر است. در این حالت وجه شبه نمی‌تواند حذف شود.



عشق مثل زندگی پر از غافل‌ گیری است.

مشبه امر عقلی: عشق
مشبه به امر عقلی: زندگی
وجه شبه: غافل گیری
اَدات: مثل

 

[شاهدخت]

≡ ۳ – تشبیه حسی به عقلی:
مشبه یک امر حسی و مشبه به عقلانی است.



مثالی از شاملو

خورشید همچون دشنامی بر می‌آید.

مشبه امر حسی: خورشید
مشبه به امر عقلانی: دشنام
وجه شبه: حذف
اَدات: همچون

 

[شاهدخت]

≡ ۴ – تشبیه عقلی به حسی:
مشبه عقلی به مشبه به حسی تشبیه می شود.



مثالی از ↵فروغ فرخزاد

چون نهالی سست می لرزید

روحم از سرمای تنهایی

مشبه امر عقلانی: روحم
مشبه به امر حسی: نهالی سست
وجه شبه: می‌لرزید
اَدات: چون