ادبیات کهن تاریخچه شعر کهن پارسی

[~ArMaN~]

نحوه قرارگیری کلمات

قرارگیری کلمات نقش به سزایی در جاودانه شدن شعر دارد.

حضور مستحکم کلمه به تنهایی

این خاصیت زمانی در شعر تجلی می‌یابد که نتوان کلمه‌ای را حذف کرد و کلمهٔ بهتری جای آن قرار داد.

ملامتگوی بی‌حاصل ترنج از دست نشناسددر آن معرض که چون یوسف جمال از پرده بنمایی
در مثال بالا کلمهٔ معرض بهترین انتخاب است و هم‌معنی‌های آن مثل مجلس، محفل، نوبت، موقع مناسب نیستند و نمی‌توانند به جای کلمه معرض بنشینند.

 

[~ArMaN~]

دلیل‌آوری

اگر شاعر در اثر خود ادعایی بکند، در صورتی که دلیلی بر آن بیاورد، شعر برای خواننده دلنشین‌تر می‌شود. دلیل دو گونه است: دلیل هنری (تخیلی) و دلیل واقعی. نمونه‌ای از دلیل هنری:

«عارضش را به‌مَثَل ماهِ فلک نتوان گفتنسبتِ دوست به هر بی‌سروپا نتوان کرد» (حافظ)
در این شعر حافظ می‌گوید که معشوقش را نمی‌تواند مانند ماه بداند چرا که ماه در آسمان سرگردان است و لاابالی است.

 

[~ArMaN~]

تصویرسازی​

تصویرسازی به شعر روح و جان می‌بخشد و آن را از حالت جمود خارج می‌سازد؛ شعرا با استفاده از تصویرسازی موضوع‌های بسیار پیش و پا افتاده را جذاب می‌کنند. مثلاً نمونهٔ «الف» - در زیر، شاعر منظرهٔ طلوع خورشید را به‌زیبایی تصویرسازی می‌کند:

حافظ:

سحر چون خسرو خاور عَلَم بر کوهساران زد

به دست مرحمت یارم درِ امّیدواران زد

نمونهٔ «ب» - در زیر، شاعر حالت شیرین در حال اشک ریختن را بیان می‌کند:

نظامی:

ز سنبل کرد بر گُل مشک‌بیزی

ز نرگس بر سَمَن سیماب‌ریزی

 

[~ArMaN~]

تصویرسازی مختص بوستان سعدی و شاهنامهٔ فردوسی


این نوع فضاسازی، فضاسازی خاصی است که در بوستان سعدی و شاهنامهٔ فردوسی به کار رفته‌است و فرق اساسی آن‌ها با فضاسازی اشعار دیگر شعرا در عدم استفاده از تشبیهات و استعاره‌ها است.

بوستان:
شنیدم که در بزم ترکان مستمریدی دف و چنگِ مطرب شکست
در شعر بالا فضایی را ترسیم می‌کند که ترکان[۲] در مجلس بزمی گرد آمده بودند و در این هنگام زاهدی وسیله طرب آن‌ها را می‌شکند.

شاهنامه:
چو خورشیدِ تابنده شد ناپدیدشب تیره بر چرخ لشکر کشید
در این نمونه شاعر فرارسیدن شب را تصویر کرده‌است. یا در شعر زیر، فردوسی با انتخاب آگاهانهٔ کلمات، بدون استفاده از استعارات و تشبیهات، فضای تصمیم‌گیری سریع را به‌صورت فوق‌العاده کوتاه بیان می‌کند:

نشستند و گفتند و برخاستندپیِ مصلحت مجلس آراستند

 

[~ArMaN~]

دووجهی

نمونه‌هایی از اشعار «دووجهی»، یا به عبارت عامیانه، «به در می‌گوییم تا دیوار بشنود».[۳] مثل این شعر فریدون مشیری:

در کجای این فضای تنگِ بی‌آوازمن کبوترهای شعرم را دهم پرواز؟
و یا این شعر هوشنگ ابتهاج:

نمی‌دانم چه می‌خواهم بگویمزبانم در دهانِ باز بسته‌ست
و یا این شعر میرزاده عشقی:

رفت شاه و رفت ملک و رفت تاج و رفت تختباغبان زحمت مکش، کز ریشه کندند این درخت

 

[~ArMaN~]

سهل ممتنع (سهل و ممتنع)

این ویژگی به اشعاری اطلاق می‌شود که در آنها، در عین سادگی کلمات، شاعر بتواند منظور خود را برساند. شعر گفتن بدین شیوه بسیار دشوار است. مثال:

«گر گدا پیشرو لشکر اسلام بُوَدکافر از بیم توقع برود تا درِ چین» (سعدی)

انواع شعر کهن پارسی
ویرایش
مثنوی
قصیده
غزل
مسمط
مستزاد
ترجیع‌بند
ترکیب‌بند
قطعه
چارپاره
دو بیتی
تک بیت
چهارپاره
نوخسروانی

 

[~ArMaN~]

سبک‌های شعر کهن پارسی

سبک هندی
سبک خراسانی
سبک عراقی
سبک وقوع
سبک بازگشت ادبی

گونه‌ها و جریان‌ها در شعر کهن پارسی

حماسه
تصوف و شعر عرفانی
تغزل
شعر معنایی یا شعر معناگرا
سال‌شمار شاعران شاخص شعر کهن فارسی تا سده ۱۳ هجری قمری