تاریخ ایران تاریخ گیلان

[جک_اسپارو(:]

در زمان باستان به مناطق کوهستانی گیلان دیلمستان گفته می‌شد اما گاهی این واژه به تمام گیلان یا حتی کل کرانه جنوبی دریای خزر گفته می‌شد.[۹] ساکنین دیلم اغلب دشمن بومیان واقعی گیلان بودند.[۱] در سده‌های بعد از اسلام تا سده‌های هفتم، هشتم و نهم هجری، که با افول قدرت دیلمیان، و برآمدن تدریجی گیلها همراه بود، این نام به تمام پهنه گیلان گفته می‌شد.[۱۰]

 

[جک_اسپارو(:]

از سده هفتم به بعد با حمله مغول و قرار گرفتن مراکز قدرت در جلگه کاسته شدن از اقتدار حکام دیلم و کوه‌نشین، نام گیلان به جای دیلم استفاده شد و در متون تاریخی جایگزین آن شد.[۱۱]

 

[جک_اسپارو(:]

جغرافیای تاریخی

در اوایل دوران اسلامی، قلمرو گیلان به شرق سفیدرود (بیه پیش) در زمین‌های پست ساحلی تا هوسم (رودسر امروزی) امتداد داشت. از غرب رودخانه سفیدرود (بیه پس) مناطق پست شمال طارم را اشغال کرده و از غرب و شمال غرب با طالش هم‌مرز بودند.[۱۲]

 

[جک_اسپارو(:]

گیلان در قرون وسطی، ابتدائاً در جنوب شرقی تا چالوس امتداد می‌یافت؛ بعدها در سوی شرقیش به موازات پلو رود قرار می‌گرفت و چابکسر را شامل می‌شد.[۱] بخش غربی مازندران امروزی به عنوان بخشی از گیلان محسوب می‌شد.[۱۳] گیلان در شمال شرق هم‌مرز منطقه تالش بود که گاهی بخشی از گیلان به‌شمار می‌رفت. پس از معاهده گلستان و انضمام تالش به روسیه در ۱۸۱۳، این مرز با رود آستارا جایگزین شد. مرکز گیلان در قرون وسطی ابتدا دولاب (به گفته مقدسی، گسکر) و سپس فومن و لاهیجان بود. نهایتاً پس از پیوستن گیلان به امپراطوری صفوی، رشت به مرکزیت رسید که در زمان نادر و نیز تاکنون مرکز مانده‌است.[۱]

 

[جک_اسپارو(:]

سفیدرود گیلان را به دو بخش بیه پس و بیه پیش تقسیم می‌کند. نویسنده حدودالعالم از مردم دو بیه پیش و بیه پس با عنوان این سوی رودیان و آن سوی رودیان نام می‌برد و روی شخصیت ستیزه‌جوی مردانش تأکید می‌کند، که در نبردهای بین روستاها که تا زمانی که سن بالا، آنان را به متعصبانی مذهبی تبدیل کند، تنها پیشه آنهاست، ظاهر می‌شود. منابع جدیدتر عمدتاً به لغت‌های محلی بیه پیش و بیه پس اشاره می‌کنند. (واژه گیلکی بیه به معنای آب، بازمانده‌ای از لغت قدیمی ایرانی آو است)[۱][۱۴

 

[جک_اسپارو(:]

در یک تقسیم‌بندی دیگر، گیلان به دو بخش جلگه‌ای و کوهستانی تقسیم می‌شود. در بخش جلگه، گلای، گیل‌ها، و در بخش کوهستانی دیلمی‌ها، الدیلم المحض، می‌زیستند.[۱۳]

 

[جک_اسپارو(:]

همهٔ نواحی جنوب ساحل دریای خزر از اشغالگران درون مرزی و نیز اعراب، مغولان، ترکان و اسکندر مقدونی،[۱۵] محافظت کرده‌است.[۱] ولی در ۳۰۱ هجری/۹۱۳–۴ میلادی وایکینگها (روس') موفق شدند از راه دریای خزر حمله موفقی را صورت دهند و قزاقها در ۱۶۳۸ به رهبری استنکا رازین و نیز در ۱۶۶۷ تا رشت رسیدند و آن را غارت کردند.[۱][۱۶]