آموزشی تخیل در شعر چه جایگاهی دارد؟

[HAN]

هر تشبیه چهار جزء اصلی دارد به‌این‌ترتیب:

مُشَبّه: دل صنوبریم که به بید تشبیه شده در اینجا مشبه است.
مُشَبّهُ به: بید که دل صنوبری به آن تشبیه شده است.
وجه شبه: لرزان بودن. صفتی که هم در دل و هم بید وجود دارد.
ادات تشبیه: این شباهت را بیان می‌کند. در اینجا «چو».

اگر در نوشته یا شعری تشبیه اتفاق بیفتد باید بتوانیم این چهار رکن اصلی را پیدا کنیم.
بااین‌حال برای زیبایی بیشتر یا بنا به‌ضرورت ممکن است شاعر یکی یا دو تا از این ارکان (ادات یا وجه شبه) را حذف کند.
شفیعی کدکنی می‌گوید: «حذف ادات که اندک‌اندک تشبیه را به استعاره نزدیک می‌کند، عاملی است برای پرتأثیر کردن و نیرو بخشیدن به تشبیه، زیرا غرض اصلی عینیت بخشیدن به دو چیز مختلف است و چون ادات حذف می‌شود عینیت محسوس‌تر و دقیق‌تر بیان می‌شود.»

 

[HAN]

به بیت حافظ برگردیم:

«دل صنوبریم هم‌چو بید لرزان است/ز حسرت قد و بالای چون صنوبر دوست»
در مصرع دوم «قد و بالای دوست» مشبه، «صنوبر» مشبه‌به و «چون» ادات تشبیه است اما وجه شبه که «بلندی» است حذف شده.
دقت کنید وجه شبه و مشبه‌به هر چه جدیدتر و نوتر و کمتر شنیده‌شده باشند زیبایی و خیال‌انگیزی بیشتری دارند و ارزشمندتر هستند.
سیروس شمیسا دربارۀ اهمیت وجه شبه می‌گوید: «وجه شبه مهم‌ترین مبحث تشبیه است چون جهان‌بینی شاعر و وسعت تخیل او را نشان می‌دهد و از طریق وجه شبه است که متوجه نوآوری و تقلید یک هنرمند می‌شویم.»
قیصر امین‌پور می‌گوید: «خرمای خوزستان من، خندیدن تو»، خنده را از لحاظ شیرینی نه به قند که همه‌جا می‌شنویم که به خرما تشبیه کرده است.
یا منزوی که در شعر خود «سیبِ نقره‌ای ماه» یا «باغِ خستۀ عشق» را دارد.

 

[HAN]

گاهی تشبیه به‌صورت ترکیب اضافی نوشته می‌شود که در آن فقط مشبه و مشبه‌به حضور دارد. به این ترکیب‌ها «تشبیه فشرده» یا «اضافۀ تشبیهی» می‌گویند و در مقابل تشبیه گسترده (تشبیهی که منحصر به ترکیب اضافی نبوده و وسعت خیال‌پردازی‌های شاعرانه در آن محدود نباشد) قرار می‌گیرد.
مانند: «چشمۀ مهتاب»، «سنگ عشق»، «چراغ دل»، «رشتۀ زلف»، «خنجر برگ» و…
تشبیه انواع و اقسام گوناگونی دارد مثل تشبیه مضمر، مرکب، خیالی، مفروق، مطلق، ملفوف و… اما در این بخش همین مقدار کافی است.

 

[HAN]

صور خیال در شعر فارسی

تعریف صور خیال
صور خیال ؛ یعنی شکل های مختلف تخیل که شعر را با مفهومی خیالی و تصویری همراه می سازد زیرا عنصر معنوی شعر در همۀ زبانها و در همۀ ادوار ، همین خیال و شیوۀ تصرف ذهن شاعر در نشان دادن واقعیات مادی و معنوی است و زمینۀ اصلی شعر را صور گوناگون و بی کرانۀ این نوع تصرفات ذهنی تشکیل می دهد.
خیال یا تصویر ، همان کوشش ذهنی شاعر است که برای برقراری نسبت میان انسان و طبیعت انجام می دهد و در این راستا عناصر صور خیال از جمله تشبیه ، استعاره ، کنایه و مجاز با انواع مختلفی که دارند شعر را خیال انگیز کرده و به آن مفهوم واقعی می بخشند. می دانیم که خیال شاعرانه ، محصور در وزن و مفهوم شعر منظوم نیست . بسیاری از تصرفات ذهنی مردمان عادی یا نویسندگان در محور همین خیال های شاعرانه جریان دارد.

 

[HAN]

نمونه ای از صورخیال
وقتی که در تذکرة الاولیای عطار ، می خوانیم «به صحرا شدم ، عشق باریده بود و زمین تر شده چنانک پای مرد به گلزار فرو شود پای من به عشق فرو می شد» این تصرف ذهنی گوینده در ادای معنی که «عشق» را که مفهومی است مجرد و از حالات درونی انسان و گوشه ای از حیات روانی بشر با گوشه ای از طبیعت که باران است پیوند داده است.

 

[HAN]

حاصل این ارتباط ، یعنی حاصل کشف این لحظه و نمایش بیداری خود نسبت به آن مفهوم ، شعری است که در قالب نثر بیان شده است اگر از قلمرو شعر و نثرهای ادبی بگذریم ، دامنۀ این خیال ها را در حوزۀ بیان مردم عادی و گفتار های معمولی نیز می بینیم و در می یابیم که چگونه مردم ، همین مردم عادی ، گاه در شیوۀ بیان منطقی و عادی ، تصرف می کنند ، تصرفی که گاه خود شعری است.
اهمیت صور خیال در شعر
بی نیروی خیال و بی تصرف خیالی در مفاهیم هستی ، نمی توان شعری سرود زیرا هر ک.س اندک آشنایی با جوهر شعر داشته باشد ، می داند اگر از هر شعر مؤثر و دل انگیزی ، جنبۀ خیالی آن را بگیریم ، جز سخنی ساده و عادی که از زبان همه ک.س قابل شنیدن است ، چیزی باقی نمی ماند .

 

[HAN]

عنصر معنوی شعر که به آن ارزش واقعی و جذابیت می بخشد ، در زبانهای مختلف و در همۀ دوره ، خیال و نحوۀ تصرف ذهنی شاعر در پدیده های گوناگون می باشد و شعر اگر با تخیل همراه نباشد ، سخن موزونی است که شعر حقیقی محسوب نمی شود .در زبان ادبی ، صور خیال و ابزار تصویر آفرینی ( تشبیه و استعاره … ) عنصر اصلی هستند و می توان گفت که زیبایی و لطفی که با فنون و صناعات ادبی در ادبیات بوجود می آید ،خود اندیشه و حقایق است .

 

[HAN]

ضرورت صور خیال در شعر

هر سروده یا گاه نوشته برای این که ارزش زیبایی شناختی داشته باشد به ناچار باید به آرایه ها و هنرهای ادبی ، یعنی «معانی و بیان و بدیع» آراسته شود . زیرا درسهای زیبا شناختی که در این سه فنّ یا دانش وجود دارد ، مایه ها و ارزشهایی است که ادب را پدید می آورد و کاربردها و هنجارهای ویژة هنری که در این فنون وجود دارد ، ابزارهای کاوش در متنهای ادبی گزارش آنها از دید زیبا شناختی است به همین دلیل برای شخص ادب دان و سخن سنج از آن گریزی نیست .به عبارت دیگر تنها به یاری فنون بلاغی زیبا شناختی سخن می توان ، زبان را از ادب باز شناخت و مرز باریک میان آن دو را آشکار ساخت.

 

[HAN]

-من های فردی و شخصی
2- من های اجتماعی که حوادث پیرامون را در قیاس با زندگی و خواست های شخصی خود نمی سنجند، بلکه مجموعه ای از هم سرنوشتان خود را در برش زمانی و مکانی معینی در نظر دارند و اگر " من " می گویند، شخص خودشان منظور نیست. در قدما ناصر خسرو ، نمونه ای از این گونه من هاست.

3- من های بشری و انسانی که از مرز زمان و مکان محدود، فراتر می روند . برای آنها سرنوشت انسان و مشکلات حیات انسانی مطرح است . مانند خیام و مولوی و حافظ

 

[HAN]

بی گمان مهمترین عنصر شعر که باید دیگر عناصر در خدمت آن باشند ، عنصر عاطفه است که زندگی و حیات انسانی را در صور مختلف خود ترسیم می کند. باید این عنصر بر دیگر عناصر فرمانروا باشد، یعنی آنها در خدمت این عنصر باشند نه این که عاطفه در خدمت آنها. چرا که شعر چیزی نیست مگر تصویری از حیات. آنجا که عاطفه نباشد، پویایی حیات و سریان زندگی وجود ندارد و در حقیقت شعر بی عاطفه، شعری است مرده و هر قدر عناصر دیگر در آن چشم گیر باشند نمی توانند جای ضعف و کمبود حیات را در آن جبران کنند.