آموزشی ترصیع در ادبیات

[baran.kh]

بسم الله الرحمن الرحیم

 

[baran.kh]

یکی از آرایه های ادبی در ادبیات فارسی ترصیع بوده که در لغت به معنی جواهر نشاندن و در اصطلاح بدیع آن است که در قرینه‌های نظم یا نثر، هر لفظی با قرینه خود در وزن و حروف روی مطابق باشند. ترصیع ابزاری برای موسیقی درونی شعر است و در اشعار سعدی و رشیدالدین وطواط بسیار دیده می‌شود.

 

[baran.kh]

- تعاریف ادیبان از ترصیع

ترصیع در ادبیات فارسی، تقریباً به همان صورت که در ادبیات عرب مرسوم و معمول است، به کار می‌رود، چنان‌که مثلاً در قیاس با نظر قدامة ‌بن جعفر (د ۳۳۷ق/ ۹۴۸م) که ترصیع را مسجع ساختن اجزاء بیت[۱] می‌داند

 

[baran.kh]

- ابوهلال و رادویانی
ابوهلال عسکری (د ۳۹۵ق/۱۰۰۵م) که ترصیع را «مسجع بودنِ حشوِ بیت»[۲] می‌شمارد، رادویانی (سدۀ ۵ق/۱۱م) ضمن تأکید بر ارزش زیبایی‌شناختی ترصیع، همین معانی را به زبانی دیگر بیان می‌دارد و این صنعت را «خانه‌خانه آوردن بخش‌های سخن» تعریف می‌کند.
آن سان که هر دو کلمه، در خانه‌ها = قرینه‌های سخن برابر و در وزن متفق باشند و حرفی از اول آن همچون آخر بود، مثلِ بیت ابوالطیب مصعبی:
شکّـر شکـن است یا سخـن گـوی من است •••• عنبـر ذقـن است یا سمـن بوی مـن است

 

[baran.kh]

رشید وطواط
پـس از رادویانی، رشید وطواط (د ۵۷۳ق) در حدایق‌السحر علاوه بر تکرار تعریف رادویانی به آیات «اِنَّ الاَبْرارَ لَفی نَعیمٍ وَ اِنَّ الْفُجّارَ لَفی جَحیمٍ» [۴][۵] استشهاد کرده، و دو بیت از قصیدۀ ۴۰ بیتی تمـام مرصـع خود را به مطلـع:
ای منوّر بـه تو نجوم جمال •••• وی مقرّر به تو رسوم کمال؛
آورده است.[۶] بدیع‌نویسان بعـدی عموماً ترجیـح داده‌اند که ابیاتـی از آن قصیده را برای این صفـت شاهد بیـاورند

 

[baran.kh]

قیس‌ رازی و سکاکی
شمس قیس [۷] و سکاکی[۸] نیـز کـه هر دو ‌در سـدۀ ۷ق در گـذشته‌اند، ترصیـع را «مسجّع گردانیدن کلمات و متساوی داشتن الفاظ در وزن و حروف» دانسته، و به همان آیۀ (اِنَّ ‌الْاَبْرارَ...) استشهاد کرده‌اند

 

[baran.kh]

۱.۴ - تاج‌الحلاوی
تاج‌الحلاوی با تکرار سخن متقدمان، ترصیع را لطیف‌ترین و هنری‌ترین صنایع خوانده

 

[baran.kh]

- کاشفی
کاشفی (سدۀ ۱۰ ق) با نقل تعریف متداول و معروف ترصیع، صنعت ترصیع با تجنیس را، شریف‌ترین صنعت با گستره‌ای وسیع دانسته است

 

[baran.kh]

۱.۶ - تهانوی و هدایت
تهانوی (سدۀ ۱۲ ق) این صنعت را از انواع مطابقه شمرده،[۱۱] و هدایت (سدۀ ۱۳ق) آن را از «اماجد صنایع» به شمار آورده است

 

[baran.kh]

۱.۷ - آق اِولی و همایی
در عصر حاضر، حسام العلما آق اِولی ترصیع را سجع مرصع دانسته،[۱۳] و همایی این صنعت را نوعی از سجع متوازی و مشترک میان نظم و نثر و مشتمل بر سجع و موازنه می‌داند