تمدن تمدن سُغد

[اولدوز]

منبع: ویکی پدیا
سُغد (به سغدی: soɣd) یک تمدن باستانی ایرانی در فرارود بود که مرزهای آن امروزه در کشورهای تاجیکستان، شرق ازبکستان، غرب قرقیزستان و جنوب قزاقستان واقع است. سُغد پس از ایران‌ویج دومین سرزمین باشکوهی بود که توسط اهورامزدا خلق شد.[۴] این منطقه که توسط کوروش بزرگ به شاهنشاهی هخامنشی ضمیمه شده بود، در فهرست شهربانی‌های هخامنشیان در سنگ‌نبشته بیستون به عنوان هشتمین سرزمین ذکر شده‌است. پس از آن، در جریان اردوکشی اسکندر پس از یک مقاومت خونین در سال ۳۲۸ پیش از میلاد فتح شد و پس از مرگ جهانگشای مقدونی برای مدت کوتاهی تحت فرمان سلوکیان بود. سپس به دولت بلخ ضمیمه گردید و بعد از آن که برای مدت کوتاهی در اردوکشی مهرداد یکم به ایران شرقی بخشی از شاهنشاهی اشکانی بود، توسط کوشانیان فتح شد. پس از تجزیه شاهنشاهی کوشانی به دست ساسانیان، دولت ساسانی برای مدت یک قرن این منطقه را زیر فرمان خود داشت و در نهایت با حملات هِپتالیان آن را از دست دادند. با سقوط هپتالیان، دولت‌های سغدی به دست‌نشانده خانات گوک‌ترکان تبدیل شدند

 

[اولدوز]

سغد گرچه در بیشتر تاریخ خود معمولاً بخشی امپراتوری‌های بزرگ‌تر بود، اما در تمام این مدت توسط دولت‌شهرهای کوچک اداره می‌شد که بزرگ‌ترینشان سمرقند بود. سغد در شمال بلخ و شرق خوارزم بود و به دلیل وجود رود زرافشان، منطقهٔ بسیار حاصل‌خیزی بود. امروزه سغد برابر با استان‌های سمرقند و بخارا در ازبکستان و استان سغد در تاجیکستان است.

زبان سغدی، یکی از زبان‌های ایرانی شرقی، زبان رایج در این منطقه در دوران باستان بود و به عنوان زبان میانجی در آسیای میانه و راه ابریشم و البته میان ایرانیان و چینیان عمل می‌کرد. همچنین سغدی زبان درباری خانات گوک‌ترک نیز بود. این زبان امروزه از بین رفته‌است اما یغنابی که در نوشته‌های آکادمیک به آن سغدی نو می‌گویند، هنوز در بخش‌هایی از تاجیکستان صحبت می‌شود.

 

[اولدوز]

بازرگانان سغدی در دوران باستان بسیار مشهور بودند و تجارت ساسانی بسیار به آنان وابسته بود؛ منابع باستانی حضور آنان از چین تا روم را تأیید می‌کنند، به‌خصوص در چین که سغدیان در دوران تانگ در این کشور نقش بسیار مهمی را ایفا کردند. دین اصلی سغدیان مزدیسنا بود اما مانوی‌گری، بودایی‌گری و مسیحیت نستوری در میان آنان رایج بود. با فتح فرارود در سدهٔ هشتم میلادی توسط مسلمانان، این دین رفته‌رفته جایگزین ادیان دیگر شد و در نهایت در پایان دوران سامانی - که خود دولتی به مرکزیت سغد بود - اکثریت سغدیان اسلام آورده بودند. همچنین با اسلامی‌سازی این منطقه - که توسط دولت پارسی‌زبان سامانی انجام شد - زبان سغدی نیز رفته‌رفته از بین رفت و جای خود را به زبان پارسی داد.

مهم‌ترین شهرهای سغد بخارا، سمرقند، خُجَند‎، شهرسبز و پنجکنت‎ بودند که امروزه نیز اکثریت جمعیت آنان را تاجیکان تشکیل می‌دهند و زبان رایج در این شهرها پارسی تاجیکی است

 

[اولدوز]

به عقیده اسوالد زمرنی، نام سغد از ریشهٔ نیاهندوایرانی *skeud- آمده‌است که در لغت به معنای «پیش راندن» یا «شلیک کردن» است. این واژه در زبان سکایی به شکل Skuda به نام سکاها تبدیل شده‌است که در زبان یونانی به ریخت Skuthēs درآمده‌است. زمرنی معتقد است که واژهٔ سغد (پارسی باستان: Suguda) نیز از همین ریشه است

 

[اولدوز]

قرن‌ها پیش از یکپارچه شدن سُغد و سایر نقاط جهان ایرانی در زمان هخامنشیان، این منطقه میزبان یک تمدن شهرنشین عصر برنز بوده‌است. شواهد باستان‌شناسی نشان می‌دهد که نخستین تمدن عصر برنز در این منطقه و آغاز شهرنشینی در آن، به هزارهٔ چهارم پیش از میلاد بازمی‌گردد که مربوط به سرزم در تاجیکستان کنونی است. همچنین در منطقه بلنغور در کشور کنونی ازبکستان نیز بقایای یک تمدن مربوط به سده پانزدهم پیش از میلاد کشف شده‌است.

 

[اولدوز]

در جریان فتوحات کوروش بزرگ در آسیای میانه، منطقهٔ سغد نیز در میان سال‌های ۵۴۶ تا ۵۳۹ پیش از میلاد فتح شد که این مسئله در تاریخ هرودوت نیز ذکر شده‌است. در دوران داریوش یکم، زبان آرامی و سکه‌های هخامنشی در این منطقه رواج یافتند و همچنین یک یگان سغدی نیز به ارتش هخامنشی اضافه شد.[۹] بر اساس نوشته‌های یونانی، می‌دانیم این گروه از سربازان سغدی در حمله خشایارشا به یونانی شرکت داشته‌اند. یک سنگ‌نبشته پیدا شده در شوش ذکر می‌کند که دیوارهای یک قصر به وسیله سنگ‌های لاجورد که از سغد آورده شده بودند، تزیین شده‌است

 

[اولدوز]

با وجود اینکه نام سغد در میان ساتراپی‌های هخامنشی در سنگ‌نبشته بیستون ذکر شده‌است، اما در نوشته‌های باستانی نامی از هیچ‌کدام از ساتراپ‌های سغد نیامده‌است.[۱۲] تاریخ‌دانان معاصر بر این عقیده هستند که بلخ و سُغد - که در بیستون نیز نامشان پشت سر هم ذکر رفته‌است - توسط یک ساتراپ اداره می‌شدند. همچنین از آنجایی که بلخ منطقه‌ای بود که شاهنشاهان هخامنشی معمولاً پسران کوچک‌ترشان را برای ادارهٔ آن منطقه انتخاب می‌کردند، این مسئله چندان دور از ذهن نیست.[۷]

سغد احتمالاً تا سال ۴۰۰ پیش از میلاد تحت کنترل هخامنشیان باقی ماند[۱۳] و در آن زمان بود که شورشی در آن منطقه روی داد که منجر به استقلال سغد شد. احتمالاً وقایع پرآشوب آغاز شاهنشاهی اردشیر دوم، این فرصت را برای سغدیان فراهم کرده‌است. در این دوران همچنین مصر نیز بر شاه بزرگ شورید و استقلال خود را پس گرفت. اما برخلاف مصریان که مدتی بعد دوباره تحت فرمان شاهنشاهی هخامنشی درآمدند، سغد تا زمان فتح منطقه توسط اسکندر مستقل باقی ماند.[۱۳]

در دوران هخامنشی، اکثر سغدیان به شکل عشایری زندگی می‌کردند، با این حال آغاز دوره طلایی تجارت سغد از همین زمان به مرور آغاز گردیده‌است. همچنین می‌دانیم که آغاز شهرنشینی سغدیان نیز در دوران هخامنشی بوده‌است

 

[اولدوز]

داریوش سوم پس از شکست در برابر اسکندر، به سمت ایران شرقی رهسپار شد تا سپاه جدیدی را گرد آوری کرده و بار دیگر با فاتح مقدونی روبرو شود. اما در جریان همین سفر، توسط بسوس، شهربان سغد و بلخ دستگیر و سپس کشته شد. بسوس سپس با نام اردشیر پنجم تاج‌گذاری کرد و خود را شاهنشاه نامید. او یک مقاومت مردمی در برابر اسکندر را رهبری کرد اما در نهایت شکست خورد و کشته شد. پس از پیشروی اسکندر به ایران شرقی، منطقهٔ سغد در سال ۳۲۷ فتح شد.[۱۹] در جریان همین اردوکشی بود که وی با وخشه‌ارته، یکی از اشراف سغد، ملاقات کرده و مدتی کوتاهی بعد با دختر او روخشنه ازدواج کرد.[۲۰] روخشنه که در زمان مرگ اسکندر باردار بود، اسکندر چهارم را به دنیا آورد که البته مدتی بعد توسط سرداران اسکندر کشته شد.[۲۱]

 

[اولدوز]

پس از فتح تمام سغد، اسکندر سغد و بلخ را به عنوان یک ساتراپی جدید در یکدیگر ادغام کرد. سپیتامنه، یکی از اشراف سغدی، با تیره‌های سکایی متحد شد و بر اسکندر شورید. اما اسکندر مقدونی موفق گردید تا شورش وی را سرکوب کند.[۲۲] پس از شکست در یکی از نبردها، همسر سپیتامنه به او خ*یانت کرد و وی را به اسکندر تحویل داد که منجر به مرگ سپیتامنه شد.[۲۳] پس از پایان این شورش، اسکندر از سربازانش خواست تا با زنان اشرافی ایرانی ازدواج کنند تا مقدونیان در جامعه ایرانی پذیرفته شوند[۲۰][۲۴] که همین مسئله باعث شد تا دختر سپیتامنه، یعنی آپامه، با سلوکوس یکم ازدواج کند.[۲۵] این شهبانوی سغدی شاه آینده سلوکی را نیز به دنیا آورد. سال‌ها بعد، سلوکوس سه شهر جدید را به افتخار آپامه آپامیا نامید

 

[اولدوز]

سغدی‌ها پس از شورش‌هایشان در دوران اسکندر، دیگر نتوانستند قدرت نظامی گذشته خود را بازیابی کنند. این منطقه برای مدت خیلی کوتاهی بخشی از امپراتوری سلوکی بود اما در نهایت توسط شاه بلخ، دیودوت یکم، فتح شد و برای یک قرن بخشی از پادشاهی یونانی بلخ بود.[۲۷][۲۸] همچنین ساتراپ سغد، اوتیدم یکم، توانست تا بلخ را فتح کند و با کنار زدن جانشینان دیودوت یکم، سلسله جدیدی را در دولت یونانی بلخ بنا نهد.[۲۹]

چند دهه بعد، در ۱۴۵ پیش از میلاد، منطقهٔ سغد تحت کنترل یوئه‌چی‌ها و سکاها درآمد. آنان تا سال ۴۰ پیش از میلاد به تقلید شاهان بلخ سکه می‌زدند اما با ظهور شاهنشاهی نیرومند کوشانی در بلخ (که سغد را نیز به قلمروی خود ضمیمه کرد)، شروع به ضرب سکنه با فرم منحصر به فرد خود کردند.