تمدن تمدن سُغد

[اولدوز]

بیشتر بازرگانان مجبور به طی کردن همه راه ابریشم نبودند، زیرا می‌توانستند با واسطه‌هایی که در شهرهایی نظیر ختن و دون‌هوانگ وجود داشتند، به تجارت محصول خود بپردازند. با این حال، سغدی‌ها یک راه تجاری ۲۵۰۰ کیلومتری از سغد تا چین ایجاد کرده بودند. در واقع، بازرگانان سغدی به اندازه‌ای فعالیت بالایی در این راه داشتند که سکاهای پادشاهی ختن به همه بازرگانان، صرف‌نظر از اینکه اهل کجا هستند، «سولی» که به معنای سغدی است، می‌گفتند.[۳۱] برخلاف سایر امپراتوری‌ها و دولت‌های باستانی، سغد مرزهای مشخصی نداشت و از شبکه‌ای از دولت‌شهرها ایجاد شده بود و علاوه بر خاک اصلی ایران، با سرزمین‌هایی نظیر امپراتوری روم، هند، هندوچین (آسیای جنوب شرقی) و چین در ارتباط بود.[۳۲] نخستین ارتباط سغدی‌ها با دولت چین در زمان سفر جهانگرد چینی، ژانگ شیان در دوران امپراتور وو (۱۴۱–۸۷ پیش از میلاد) شکل گرفت. ژانگ در گزارشی به دولت هان از سرزمین‌های آسیای میانه نوشت و سغد را «کانگجو» نامید

 

[اولدوز]

پس از همین سفر ژانگ بود که تجارت چین با آسیای میانه آغاز گردید و زمینه‌ساز سفرهای پرتعداد تجار چینی به سغد و آسیای میانه شد.[۳۴] تاریخ‌نگار چینی یعنی سیما شیان در کتاب شیجی خود که در سال ۹۴ پیش از میلاد نوشته شده‌است، می‌گوید: «بزرگ‌ترین گروه فرستاده شده به دولت‌های خارجی بالغ بر چند صد عضو دارد و کوچک‌ترین آن‌ها دست‌کم صد نفره است… در طول یک سال، تقریباً پنج تا ده گروه به سوی دولت‌های خارجی فرستاده می‌شوند».[۳۵] در همین دوران بود که سغدی‌ها به واسطه میان تجارت ابریشم بین امپراتوری هان و شاهنشاهی ایران تبدیل شدند.[۳۶] آن‌ها دست‌کم تا قرن دهم میلادی دارای نقش بسیار پراهمیتی در تجارت راه ابریشم داشتند و زبان سغدی نیز حداقل تا قرن چهارم میلادی مهم‌ترین زبان راه ابریشم بود.

 

[اولدوز]

به نظر می‌رسد که تسلط بازرگانان سغدی‌ها بر راه ابریشم دست‌کم پس از حمله اسکندر مقدونی به منطقه آغاز شده باشد. این بازرگانان - که به نظر می‌رسد بیشترشان اهل شهر مرکنده (marakanda، یا همان سمرقند) بوده‌اند - همچنین نقش بسیار مهمی در گسترش ادیان مختلف در سرزمین‌های راه ابریشم مانند چین نیز بازی کردند.[۳۹] در «کتاب سوئی» که یک کتاب تاریخی چینی است، سغدی‌ها «بازرگانان ماهر توصیف شده‌اند که بسیاری از تجار خارجی را برای تجارت به سرزمین خود جذب می‌کردند.[۴۰] چینی‌ها دربارهٔ آنان می‌گفتند که سغدی‌ها تاجر متولد می‌شوند و مهارت‌های بازرگان بودن را در سن بسیار کم فرا می‌گیرند. از یافته‌های باستان‌شناسی، مانند مدارکی که توسط اورل اشتاین کشف شده‌است، اینگونه پیداست که در قرن چهارم میلادی، تجارت میان هند و چین در انحصار سغدی‌ها بوده‌است. یک نامه که به زبان سغدی نوشته شده و مربوط به سال ۳۱۳ میلادی است، در خرابه‌های برجی در گانسو (امروزه واقع در چین) پیدا شده‌است و به نظر می‌رسد که قرار بوده به بازرگانان مستقر در شهر سمرقند ارسال شود. در این نامه نوشته شده که پس از غارت شهر لیویانگ توسط رهبر قبایل شیونگ‌نو که منجر به ترک این شهر توسط امپراتور چین شده‌است، دیگر هیچ سودی در تجارت با دودمان جین برای سغدی‌ها و هندی‌ها وجود ندارد. به صورت کلی، سغدی‌ها از دوم پیش از میلاد تا آغاز قرن دهم پس از میلاد، همیشه نقش بسیار مهمی در اتفاقات راه ابریشم بازی می‌کردند.

 

[اولدوز]

سویاب و تالاس (که امروز در کشور قرقیزستان واقع شده‌اند) مهم‌ترین مراکز کاروان‌رو در شمال سغد در قرون ششم تا هشتم میلادی بوده‌اند.[۴۳] در این دو قرن، تجار سغدی از حمایت نظامی سربازان گوک‌ترک برخوردار بودند. در واقع، خانات گوک‌ترک بر پایه فعالیت اقتصادی سغدی‌ها و فعالیت نظامی مردان قبیله آشینا بنا شده بود.[۴۴][۴۵][۴۶] می‌دانیم که تجارت سغدی‌ها در طول قرن نهم میلادی نیز به شیوه گذشته برقرار بوده‌است. در این دوره، گزارشی ثبت شده که یکی از خان‌های ترک اهل مغولستان به نام قاپاغان قاغان به سغد حمله کرده‌است و شتر، نقره، طلا و تعدادی زیادی زن از سغد غارت کرده و با خود به مغولستان برده‌است.[۴۷] در قرن نهم، سغد توسط خانات اویغور فتح می‌شود. اویغورها به چینی‌ها اسب تحویل می‌دادند و در ازای آن از چینی‌ها ابریشم می‌گرفتند. سپس، ابریشم‌ها را در اختیار سغدی‌ها قرار می‌دادند تا توسط آن‌ها به مسلمانان و رومی‌ها فروخته شود.[۴۸] همچنین اویغورها به واسطه سغدی‌ها با دین‌های رایج در سغد مانند مانوی‌گری، بودایی‌گری و مسیحیت نیز آشنا شدند و آن‌ها را پذیرفتند. پتر بی. گلدن می‌نویسد که اویغورها نه تنها باورهای دینی و الفبای نوشتاری را از سغدی‌ها تقلید کردند، بلکه سغدی‌ها را به چشم استادهای خود می‌نگریستند و عناوین و مقام‌های درباری خود را در اختیار آنان قرار می‌دادند.[۴۹] همچنین می‌دانیم که جغرافی‌دانان مسلمان در قرن دهم میلادی به نوشته‌ها و اسناد خانات اویغور که به زبان سغدی نوشته شده بودند، دسترسی داشتند. پس از سقوط خانات اویغور در ۸۴۰، تجارت سغد وارد یک بحران شد. مدتی بعد، امپراتوری سامانی در سغد ظهور کرد و امیران سامانی به عنوان اربابان جدید راه ابریشم جایگزین سغدی‌ها شدند

 

[اولدوز]

طی قرون پنجم و ششم میلادی، تعداد زیادی از سغدی‌ها در دالان هشی (منطقه‌ای تجاری و نظامی در فلات تبت. امروزه واقع در شمال جمهوری خلق چین) ساکن شدند. دولت چین به آنان خودمختاری کامل داد و به نظر می‌رسد که آنان سیستم اداری خود را طرح‌ریزی کرده‌اند که در منابع چینی به آن «سابائو» گفته شده‌است. این مسئله از دید تاریخ‌نگاران معاصر به عنوان نشانه‌ای از اهمیت سغدی‌ها در ساختاری اجتماعی-اقتصادی چین دیده می‌شود. اسنادی که در تورفان پیدا شده‌اند نیز دلیل دیگری بر اهمیت آنان در چین است. از سی و پنج کاروان تجاری که در این اسناد به آن‌ها اشاره شده، بیست و نه تای آنان سغدی هستند. در سیزده مورد از این اسناد، هم خریدار و هم فروشنده سغدی بوده‌اند.[۵۰] سغدی‌ها از چینی‌ها ابریشم، مس و و کاغد خریداری می‌کردند و در عوض به آنان انگور، محصولات ساخت شیشه ایرانی، مرجان مدیترانه‌ای، پشم رومی، کهربای بالتیکی، یونجه و تصاویر بودا را می‌فروختند.[۳۱] یک جهانگرد چینی به نام شوان‌زانگ که برای زیارت مناطق مقدس بودایی از سغد عبور می‌کرده، از این نوشته که پسران سغدی از سن پنج سالگی آموزش می‌بینند که بخوانند و بنویسند. با این حال، شوان‌زانگ با ناامیدی می‌نویسد که «آنان از این استعدادشان تنها برای تجارت استفاده می‌کنند». وی همچنین نوشته که سغدی‌ها در صنایعی مانند شیشه‌سازی، قالیبافی و منبت‌کاری نیز مهارت دارند.

 

[اولدوز]

اطلاعات دربارهٔ سغدیان در دوره اشکانی بسیار کم است اما با ظهور ساسانیان بار دیگر سغدیان بر پهنه تاریخ پدیدار می‌شوند. اینگونه که پیداست، ساسانیان منطقه سغد را در سال ۲۶۰ میلادی به شاهنشاهی خود ضمیمه کرده بودند و در سنگ‌نبشته شاپور یکم در کعبه زرتشت نیز نام سغد در میان استان‌های ایرانشهر دیده می‌شود. با این حال این منطقه در جریان حملات هپتالیان و کیداریان در سده چهارم و پنجم میلادی از کنترل شاهنشاهی ساسانی خارج می‌شود.[۵۲][۵۳]

پس از جریان تحریم شدن امپراتوری روم توسط شاهنشاهی ایران از تجارت ابریشم و جریان دزدیدن تخم‌های کرم ابریشم از چین توسط دو راهب مسیحی و انتقال آنان به روم، تاریخ‌نگار رومی قرن ششم، مناندرِ محافظ، از این می‌گوید که تاجران سغدی تلاش تا به صورت مستقیم با امپراتوری بیزانس به تجارت ابریشم چینی بپردازند.[۳۶] گفته شده که سغدیان به خان گوکترک یعنی ایستمی خان پیشنهاد داده‌اند که اجازه شاهنشاه ساسانی برای عبور و مرور تاجران سغدی از قلمروی وی برای رسیدن به بیزانس را کسب کند، اما این مسئله باعث عصبانیت شاهنشاه ایران شده‌است و وی سفیر سغدی که به دربارش آمده بود را کشت.[۳۶] پس از این اتفاق، مانیاه، یک دیپلمات سغدی از ایستمی خان درخواست کرد تا سفیری را به قسطنطنیه بفرستد و به اتفاق روم، اتحادی علیه ساسانیان تشکیل دهند. سفیر خان در سال ۵۶۷ به دربار روم رسید و ژوستین دوم، امپراتور روم، نه تنها قبول کرد تا سفیری به دربار ایستمی خان بفرستد، بلکه قبول کرد تا به صورت مستقیم و بدون عبور از مرزهای ایران، با سغدیان به تجارت ابریشم بپردازد.

اما اینگونه که از تعداد سکه‌های بیزانسی پیدا شده در آسیای میانه و چین پیداست، این تجارت چندان خوب پیش نرفته‌است.

 

[اولدوز]

تاریخ‌دانان امروزی قرن ششم میلادی را اوج فرهنگ سغدی می‌دانند. در این دوران، سغدی‌ها به طرز چالش‌ناپذیری نقش بازرگانان آسیای میانه را داشتند و بخش بزرگی در منطقه و بیرون مرزهای سغد، از نظر دینی و هنری تحت تأثیر فرهنگ آنان و نیازمند به کالاهای بازرگانان سغدی بود.[۵۷] در قرون وسطی، دره زرافشان نام سغدی خود، سمرقند، را به کل منطقه داد.[۵۸] دانشنامه بریتانیکا از این می‌گوید که در دید جغرافی‌دانان مسلمان، دره زرافشان یکی از چهار منطقه حاصل‌خیز جهان بود.[۵۸] بسیاری از شهرها و مناطق در اطراف سغد، نام‌های سغدی گرفتند. به عنوان مثال، دولت-شهر لولان واقع در حوضه تاریم، توسط ساکنانش کروراینا نامیده می‌شد که یک نام یونانی بود،[۵۹] اما چند قرن بعد و در سده هفتم میلادی، راهب بودایی اهل چین، شوانزانگ، این شهر را نافوپو (納縛溥) نامیده‌است کهبه عقیده هیسائو ماتسودا، این واژه ریخت چینی واژه سغدی نوآپه (navapa، به معنای «آب نو») است و این خود نشان‌گر افزایش تأثیر فرهنگی سغد در منطقه بوده‌است.

 

[اولدوز]

نقش افراسیاب که مربوط به سده ششم یا هفتم میلادی است و در سمرقند پیدا شده‌است، یکی از بهترین نمونه‌های بازمانده از هنر سغدی است. نقش افراسیاب صحنه‌ای از زندگی روزمره مانند ورود سفیران خارجی را نشان می‌دهد و در ویرانه‌های یک خانه که به نظر متعلق به شخص اشرافی یا سلطنتی بوده‌است، پیدا شده‌است. مشخص نیست که این خانه کاخ رسمی یا دربارِ فرمانروای سمرقند بوده یا خیر.[۶۱] قدیمی‌ترین نمونه پیدا شده از هنر سغدی به نقاشی‌های دیواری پنجکنت که در تاجیکستان پیدا شده‌است، بازمی‌گردد که متعلق به قرن پنجم میلادی است.[۶۲] هنر سغدی علاوه بر اینکه می‌تواند به درک زندگی روزمره سغدیان کمک کند، به تاریخ‌نگاران در رابطه با درک باورهای دینی آنان نیز یاری می‌رساند. به عنوان مثال، مشخص است که سغدی‌ها برخی از ایزدان ایرانی را با هنر بودایی تلفیق کرده‌اند. در معبد بودایی که در هفت‌آب پیدا شده‌است، یک پلاک برنزی به دست آمده که بر روی آن یک ایزد و یک ایزدبانو دیده می‌شود که هیچ ارتباطی با بودایی‌گری ندارند.

 

[اولدوز]

سغدی‌ها به یک زبان ایرانی شرقی که به آن سغدی (به سغدی: soɣdyāu) گفته می‌شد، سخن می‌گفتند. این زبان به دیگر زبان‌های ایرانی شرقی مانند باختری، خوارزمی، سکاییِ ختنی و زبان‌های امروزی مانند آسی و پشتو نزدیک بود. با این حال، گستره زبان سغدی به خود سغد محدود نبود. این زبان، زبان رایج مناطقی مانند دولت-شهر تورفان (در شمال غربی چین امروزی) نیز بود[۶۴] و حتی سنگ‌نبشته‌ای مربوط به سال ۵۸۱ میلادی در مغولستان به زبان سغدی پیدا شده‌است که مربوط به یکی از خان‌های خانات گوک‌ترک است. سغدی زبان رسمی خانات گوک‌ترکان بود.

این زبان در دوران‌های مختلف تاریخِ باستان با سه الفبای مختلف نوشته می‌شد: الفبای سغدی، الفبای سوریایی و الفبای مانوی. هر سه این دبیره‌ها از الفبای آرامی که الفبای پهلوی و فارسی-عربی و… نیز از آن گسترش پیدا کرده‌اند، گرفته شده‌اند. در دوره اسلامی، سغدی‌ها خط عربی را برای نوشتن زبان خود سازگار نمودند. در قرن هشتم، اویغورها با استفاده از الفبای سغدی شیوه‌نگارش جدیدی برای زبان خود ایجاد کردند که بعدها الفبای مغولی که در قرن سیزدهم و در دوره امپراتوری مغول از آن استفاده می‌شد، از این خط گسترش پیدا کرد

 

[اولدوز]

زبان سغدی که در دوران باستان و قرون وسطی به آن گویش می‌شد، امروزه از بین رفته‌است. با این حال، یغنابی‌ها که در استان سغدِ تاجیکستان زندگی می‌کنند، هنوز به یکی از لهجه‌های آن سخن می‌گویند. لهجه یغنابی از زبان سغدی که در غرب فرغانه گویش می‌شد، گرفته شده‌است.[۶۹]

با اسلامی‌سازی منطقه و رواج زبان پارسیِ دری، این زبان رفته رفته جایگزین زبان سغدی شد. سامانیان که در سغد امپراتوری خود را بر پا کردند، به زبان پارسی دری سخن می‌گفتند و همین مسئله به سرعت رواج پارسی افزود. با این حال، هنوز تعداد زیادی از واژه‌های سغدی در لهجه تاجیکیِ پارسی - که خود از زبان‌های ایرانی غربی است - دیده می‌شود.