آموزشی خاتم کاری

[روژان]

خاتم‌کاری: نگارگری بر دل چوب و فلز
خاتم‌کاری یکی از برجسته‌ترین و ظریف‌ترین هنرهای تزئینی ایران است.​

 

[روژان]

خاتم‌کاری یک هنر ایرانی بسیار ظریف و زیباست که در آن، هنرمند با کنار هم چیدن قطعات بسیار کوچک و مثلثی شکل از مواد گوناگون (مثل چوب‌های رنگی، مفتول فلزی، و استخوان) طرح‌های هندسی شگفت‌انگیزی خلق می‌کند.
این قطعات شبیه یک پازل هستند که وقتی کنار هم قرار می‌گیرند، یک نقش زیبا و منظم را تشکیل می‌دهند.
سپس این نقش‌ها را روی اشیاء مختلف مثل جعبه‌ها، قاب‌ها یا میز می‌چسبانند و جلا می‌دهند تا اثری هنری و تزئینی به وجود آید.

***
در واقع، خاتم‌کاری یعنی هنر ساختن طرح‌های هندسی زیبا از ترکیب مواد مختلف!

 

[روژان]

ریشه‌های تاریخی و تکامل خاتم‌کاری

تاریخ دقیق پیدایش خاتم‌کاری به درستی مشخص نیست، اما شواهد و مستندات تاریخی نشان می‌دهد که این هنر حداقل از دوران صفویه (قرن دهم هجری قمری/شانزدهم میلادی) در ایران رونق داشته و به اوج خود رسیده است. برخی معتقدند ریشه‌های این هنر به دوران سلجوقی یا حتی قبل‌تر بازمی‌گردد.

 

[روژان]

در دوران صفویه، اصفهان به عنوان پایتخت و مرکز فرهنگی ایران، شاهد شکوفایی بی‌نظیر خاتم‌کاری بود.
هنرمندان چیره دست اصفهانی، آثاری بی‌بدیل خلق کردند که امروزه نیز در موزه‌ها و مجموعه‌های خصوصی سراسر جهان می‌درخشند.
در این دوران، خاتم‌کاری علاوه بر جنبه تزئینی، در ساخت اشیای کاربردی مانند جعبه‌های جواهرات، قلمدان‌ها، قاب قرآن و حتی در تزئین درب‌ها و دیوار اماکن متبرکه و کاخ‌ها نیز به کار می‌رفت.

 

[روژان]

در دوران زندیه و قاجار، هرچند به شکوه دوران صفویه نرسید، اما خاتم‌کاری همچنان رواج داشت و هنرمندان در شیراز و اصفهان به فعالیت خود ادامه دادند.
در دوران معاصر، با تلاش هنرمندان و اساتید برجسته، این هنر مجدداً احیا شده و مراکز آموزشی متعددی برای حفظ و گسترش آن تأسیس گردیده است.

 

[روژان]

مواد اولیه: پازلی از رنگ و بافت
یکی از جذابیت‌های خاتم‌کاری، تنوع مواد اولیه به کار رفته در آن است که هر کدام به زیبایی و دوام اثر می‌افزایند:

چوب: اصلی‌ترین ماده در خاتم‌کاری، چوب است. انواع چوب‌های سخت و رنگی مانند چوب آبنوس (سیاه)، فوفل (تیره)، بقم (قهوه‌ای تیره)، عناب (قرمز)، افرا (روشن) و نارنج (زرد) به دلیل بافت ریز، استحکام و قابلیت پرداخت بالا، مورد استفاده قرار می‌گیرند.

فلزات: برای ایجاد خطوط درخشان و جلوه بیشتر، از مفتول‌های فلزی نازک استفاده می‌شود. برنج (زرد طلایی) و آلومینیوم (سفید نقره‌ای) رایج‌ترین فلزات هستند. گاهی نیز از نقره برای ارزش بخشیدن به اثر استفاده می‌شود.

استخوان و عاج: برای ایجاد نقاط سفید و روشن در طرح‌ها، از استخوان شتر یا گاو و در موارد خاص از عاج فیل استفاده می‌شود. این مواد به دلیل سختی و قابلیت پرداخت، جلوه‌ای خاص به کار می‌دهند.

صدف و صدف کوهی: برای ایجاد نقاط براق و گاهی برای بخش‌های بزرگ‌تر در طرح، از قطعات کوچک صدف طبیعی استفاده می‌شود که نور را بازتاب داده و به زیبایی کار می‌افزایند.

چسب: برای اتصال قطعات ظریف خاتم، از سریشوم یا چسب‌های گیاهی مخصوص استفاده می‌شود که پس از خشک شدن، اتصال محکمی را فراهم می‌کنند.

لاک و جلا: در مرحله نهایی، برای محافظت از سطح خاتم و ایجاد درخشش، از لاک و پلی‌استر استفاده می‌شود که باعث افزایش دوام و زیبایی کار می‌گردد.

 

[روژان]

مراحل ساخت: از طرح تا اتمام

فرایند ساخت یک قطعه خاتم، نیازمند دقت، مهارت و صبر فراوان است و شامل مراحل متعددی می‌شود:

برش مواد اولیه

ساخت مثلث‌ها

ترکیب و چسباندن (پره‌بندی)

موزاییک‌سازی (قامه کردن)

برش قامه

زیرسازی و چسباندن لت‌ها

پرس و خشک کردن

پرداخت و لاک‌کاری

 

[روژان]

برش مواد اولیه

ابتدا تمام چوب‌ها، فلزات و استخوان‌ها به شکل نوارهای باریک با ضخامت‌های بسیار کم (حدود ۰.۳ تا ۰.۷ میلی‌متر) برش داده می‌شوند. این کار نیازمند اره‌های مخصوص و بسیار دقیق است

 

[روژان]

ساخت مثلث‌ها

نوارهای باریک چوب، فلز و استخوان، با زاویه‌های دقیق و مشخص (معمولاً ۶۰ درجه) برش داده می‌شوند تا قطعات مثلثی شکل بسیار کوچکی ایجاد شوند. این مثلث‌ها، بلوک‌های سازنده اصلی طرح خاتم هستند.

 

[روژان]

ترکیب و چسباندن (پره‌بندی)

هنرمند با دقت و ظرافت، قطعات مثلثی شکل را طبق طرح مورد نظر، کنار یکدیگر قرار داده و با چسب مخصوص، آن‌ها را به هم می‌چسباند تا اشکال هندسی منظم مانند ستاره‌های شش‌پر یا دوازده‌پر و سایر نقوش هندسی پیچیده شکل گیرند. این مرحله، قلب خاتم‌کاری است که نیازمند دقت و تجربه بالایی است