معاصر دختر امیرکبیر چرا در تاریخ بدنام شد؟

[اولدوز]

عکس 12 سالگی تنها نشانه به جای مانده از «ام خاقان» است؛ زنی که در تاریخ با روایت زندگی نزدیکانش، تصویری بدنام و مخدوش به یادگار گذاشته است؛ دختر بزرگ امیرکبیر و عزت الدوله، نوه مهدعلیا، خواهرزاده ناصرالدین شاه، همسر مظفرالدین شاه، مادر محمدعلی شاه... ردپایی از تاج الملوک فراهانی است که 10 مهر 1287، چند ماه بعد از تبعید فرزندش از ایران در راه رسیدن به او با بیماری درگذشت.

 

[اولدوز]

بازخوانی زندگی ام خاقان؛ دختر صدراعظم و همسر و مادر شاه قاجار
در تاریخ ناگفته ایران، زنان زیادی هستند که جز نام، نشانه دیگری از آن ها نداریم. زنانی که به دنیا می آمدند تا پشت درهای بسته حرمسراها زندگی کنند و به عقد مردی درآیند و پشت همان درهای بسته بمیرند بدون اینکه کسی حتی نام آن ها را بداند اما همه این زن ها، این مرز تولد تا مرگ را بدون تأثیر گذاری در روند تاریخ طی نمی کردند. یکی از این زنان تاج الملوک ملقب به ام خاقان است؛ زنی که بی تردید وجودش در شکل گیری بخشی از تاریخ معاصر موثر بوده است. آنچه او را مشهور می کند، گزارش هایی است که در روزنامه های دوران مشروطه، نوشته و به او نسبت های غیراخلاقی داده شده است. شاید هیچ زنی به اندازه ام خاقان نباشد که به صراحت در روزنامه ها متهم به خ*یانت شده و این نسبت به جایی رسیده بود که محمدعلی شاه را فرزند مظفرالدین شاه ندانسته و او را فرزندی زنا زاده می دانند.

 

[اولدوز]

با این همه، هیچ روایت مدونی از زندگی اش وجود ندارد و هر چه از او می دانیم به اعتبار وابستگان به اوست. می دانیم که او دختر امیرکبیر و عزت الدوله، خواهر ناصرالدین شاه، بوده و از سمت مادری، نوه مهدعلیا، یکی از قدرتمندترین زنان تاریخ معاصر، بوده است. مادرش، عزت الدوله هم زنی جسور بوده و بسیاری از کسانی که با او دیدار کردند، معتقد بودند زنی بی پروا با زبانی بسیار تند بوده که حتی شاه نیز از آن در امان نمانده بود. او زنی است که از شاهزاده ای که ولیعهد رسمی است، طلاق می گیرد و فرزندانش را که یکی از آن ها، ولیعهد بعدی است از پدر می گیرد و بار دیگر ازدواج می کند. این ها نشانه هایی هستند که نشان می دهند ام خاقان، زنی حرم نشین و مستوره نبوده و اگرچه تلاشی برای اینکه پا جای پای مهدعلیا بگذارد، ندارد اما بخش هایی از اخلاق های او را به میراث می برد که رسانه های دوران مشروطه جسارت می کنند تا به او بدترین تهمت ها را بزنند؛ اما این تنها جرم او نبود که نخواسته بود با فرزند قاتل پدرش زندگی کند. همچنین مادر شاهی بودن که مخالف خواست عمومی مردم برای حکومت مشروطه بود نیز دلیل بیشتری برای تهمت هایی است که نام ام خاقان را با خود همراه کرد. او همچنین نقطه تداوم سلطنت قاجاریه بعد از مشروطه بود و این نکته ای است که نمی توان آن را نادیده گرفت.

 

[اولدوز]

زندگی ام خاقان هیچ گاه درست روایت نشده است و همه چیز درست مانند پازلی چند هزار تکه کنار هم قرار می گیرند. این نوشته نیز چهل تکه ای است از بخش هایی از زندگی ام خاقان به روایت زندگی دیگران.

دختر اتابک
نخستین قطعه پازل زندگی ام خاقان با تولد او در خانه اتابک اعظم، میرزا تقی خان امیرکبیر پیدا می شود. او نخستین فرزند مشترک امیرکبیر و عزت الدوله، خواهر ناصرالدین شاه قاجار، است. ناصرالدین شاه که در سفر میان تبریز تا تهران مرید امیرنظام می شود، در نخستین حکمی که پس از تاجگذاری می دهد، میرزاتقی خان فراهانی را با لقب اتابک اعظم به عنوان صدراعظم منصوب می کند. او همچنین برای به دست آوردن بیشتر دل این صدراعظم جدی و کاربلد، هم لقب امیرکبیر به او داد و هم تنها خواهر تنی اش را به عقدش درآورد. این ازدواج که در سال اول سلطنت ناصرالدین شاه رخ داد، نخستین بخش از زندگی ام خاقان را شکل می دهد. در نامه ای که امیرکبیر به ناصرالدین شاه می فرستد، خبر تولد نوزاد دختری را به او اعلام می کند؛ دختری که به نظر می رسد بسیار سخت به دنیا آمده و مادر را آن طور که امیر نوشته، زحمت زیادی داده است: «قربان خاکپای همایون مبارکت شوم. دستخط همایون زیارت شد. احوال این غلام را استفسار فرموده بودید از تصدق سر سرکار همایون? خوب و مشغول دعاگویی هستم. ملکزاده دیشب بعد از زحمت زیاد و بی خواب ماندن همه? یک نفر کنیز برای خانه زادی قبله عالم روحنا فداه زاییدند.» این تنها سند تولد دختری است که تا مدت ها کسی نمی داند نامش چیست و حتی در چه تاریخی این نامه نگاشته شده است اما قرائن موجود و رابطه امیر با شاه نشان می دهد که باید حدود سال 1265 یا 1266 یعنی اولین سال و شاید هم سال دوم سلطنت ناصرالدین باشد

 

[اولدوز]

باز از خلال نامه های امیرکبیر است که متوجه می شویم این دختر هنوز شیر خواره است که ملکزاده خانم فرزند دیگری را باردار است؛ فرزندی که هرچند امیر آرزو می کند غلام خانزاد شاه شود اما دختر دیگری می شود که بعدها نامش به عنوان همدم الملوک ثبت می شود.
تاج الملوک هنوز به سن سه سالگی نرسیده بود که بر اثر اختلاف میان پدر و مادربزرگش، این مهدعلیا، مادربزرگش است که پیروز شده و حکم عزل و تبعید امیرکبیر را از ناصرالدین شاه می گیرد. در روایت هایی که از تبعید امیرکبیر ثبت شده، اشاره مستقیمی به دخترانش نشده است اما می دانیم که عزت الدوله، شوهر را رها نکرد تا به تنهایی به کاشان برود. ناصرالدین شاه از او می خواهد که با دو دخترش در تهران بماند و او می گوید که حاضر نیست همسرش را تنها بگذارد تا هر بلایی می خواهند سرش بیاورند. این نکته ای است که لیدی شیل، همسر سفیر انگلستان نیز در خاطراتش به آن اشاره می کند و معتقد است: «موقعی که تصمیم به تبعید او به کاشان گرفته می شود، همسرش - خواهر شاه - عزت الدوله که زن جوانی هجده ساله بود، با وجود ممانعت برادر و مادرش تصمیم گرفت شوهر خود را تا تبعیدگاه همراهی کند و این جز نشان دهنده علائق زن و شوهری در میان ایرانیان نبوده است. همین نکته ای است که نشان می دهد تاج الملوک و همدم الملوک که بین یک تا سه ساله بودند، همراه آن دو به کاشان می روند. نام این دو دختر در حکمی که ناصرالدین شاه برای حفاظت از امیر و عزت الدوله و همراهانشان به کاشان می دهد هم نیامده است اما در جایی از این حکم به همراهی طبیب همراه این کاروان اشاره می شود که از وجود کودکان در آن حکایت دارد.

 

[اولدوز]

حضور این دو کودک در کاروان تبعیدی های کاشان آن قدر تأثیرگذار است که حتی لیدی شیل، همسر سفیر انگلیس که در عزل امیرکبیر نقش مهمی داشته، دلش به حال آن ها می سوزد و می خواهد که برود و به آن ها در سفارت پناهندگی بدهد: «هر دو درون تخت روانی حرکت می کردند که در محاصره قراولان قرار داشت. این صحنه بی شباهت به تشییع جنازه نبود. به قدری منظره غمناکی داشت که من تاکنون شبیه آن را ندیده بودم و دلم می خواست آن قدر جسارت داشتم که پرده تخت روان را کناری بزنم و امیر محبوس را همراه زن جوان و بینوایش و دو بچه کوچک به درون کالسکه خود بیاورم و آن ها را به داخل سفارت خودمان ببرم.»

اما تاج الملوک خردسال به همراه پدر و مادر به کاشان می رود تا 54 روز بعد از عزل پدر، نامه و خلعتی ای که سحرگاه می رسد، حکم فصد رگ امیر را با خود بیاورد. درباره اتفاقی که صبح روز 20 دی 1230 خورشیدی در حمام فین کاشان رخ داد و امیرکبیر را به کام مرگ برد، روایت های زیادی وجود دارد. می دانیم مرگ امیرکبیر در روزنامه رسمی در اثر نقرس اعلام شده بود اما این دلیل آن نبود که درون درهای بسته حرم ناصری و در چشم شاه و مادرش، روایت اصلی گفته نشود. مادر چند هفته بعد از خاکسپاری امیر با دو کودکش به تهران بازمی گردد و یکسره به دیدار برادر تاجدار می رود و در مقابل چشم نمایندگان فرنگی و صدراعظم بعدی، هرچه فحش بلد است، نثار ناصرالدین شاه و مهدعلیا و کسانی که باعث مرگ امیر شدند، می کند.

 

[اولدوز]

کنت دوگوبینو که به نظر می رسد یکی از شاهدان این اتفاق بوده، نوشته است عزت الدوله که با خاطری سرگشته از کاشان بازگشت، در نخستین دیدارش با شاه «هرچه فحش بود به او داد». لیدی شیل که به محض رسیدن عزت الدوله به تهران برای سرسلامتی به دیدار او رفته، به یاد آورده بود: «در این ملاقات چون برخلاف انتظار، مادر (مهدعلیا) را هم در اندرون مشاهده کردم، یکه خوردم و از آنجا خارج شدم، زیرا ادب اقتضا نمی کرد که شاهزاده خانم در حضور ایشان لب به سخن بگشاید. بیوه امیر، زیبا بود و با لباس ماتم ساده به دخترکان دوازده، سیزده ساله شورانگیز شبیه بود تا مادر دو بچه.»

مهدعلیا، سرپرست دختران یتیم
یتیم شدن، نخستین بخش از زندگی ام خاقان بود اما این یتیمی وقتی بیشتر معلوم شد که ناصرالدین شاه به خواست مادر به خواهر عزادار و عصبانی خود دستور داد تا با میرزا کاظم، فرزند میرزا آقاخان نوری ازدواج کند؛ ازدواجی که خشم عزت الدوله و دخترانش را به شاه بیشتر کرد اما مهدعلیا به این نیز بسنده نکرد و سرپرستی دو دختر عزت الدوله را به عهده گرفت و آن ها را به خانه همسر تازه دخترش نفرستاد. به نظر می رسید با وجود اینکه مهدعلیا از ازدواج دخترش با آشپززاده قائم مقام رضایت نداشت، نمی توانست ببیند نوادگانی که حاصل این ازدواج بودند، زیر دست خاندان امیرکبیر یا همسر تازه دخترش بزرگ شوند. از سوی دیگر، امیرکبیر ماترک زیادی برای این دو دختر به جای گذاشته بود و او سرپرستی حفاظت از این ماترک را هم به دست می گرفت.

هرچند این موضوع تأیید نشده اما به نظر می رسد مهدعلیا همچنین از دیدار دائم عزت الدوله با دخترانش هراس داشت. او دخترش را به خوبی می شناخت و می دانست که از یادآوری داستان مرگ شوهر نمی گذرد. این کار دخترانش را بیش از پیش در مقابل مهدعلیا و شاه قرار می داد؛ تلاشی که به نظر بی ثمر می آمد. ام خاقان و همدم الملوک هرچه بزرگتر می شدند بیشتر به راز قتل پدر پی می بردند و نیز خشمگین تر می شدند. زندگی در کنار کسانی که حکم به قتل پدرشان داده بودند، شاید سخت ترین بخش زندگی این دو دختر به شمار می آمد و نفرت را روز به روز بیشتر می کرد. این نفرت به جایی رسیده بود که هر دو دختر امیرکبیر بی پروا به ناصرالدین شاه می گفتند او قاتل پدرشان است. از آن جایی که تاج الملوک، دختر بزرگتر بود و خاطره های محوی از امیرکبیر به یاد داشت، به نظر می رسد نسبت به خواهرش، همدم، با قاتلان پدر شدیدتر مواجه می شد. این حجم از تنفر آن قدر شدید بود که از چشم کسی چون دوگوبینو هم پنهان نماند. او در جایی از خاطراتش نوشته است: «ناصرالدین شاه سعی دارد با دادن اسباب بازی به فرزندان عزت الدوله، محبت آن ها را به خود جلب کند ولی بچه ها همیشه به شاه می گویند تو همان کسی هستی که به قتل پدرمان حکم دادی. چند ماه پیش، پسر فراشباشی (پسر علیخان) که به سن همان بچه هاست با بچه های امیر مواجه می شود، همین که بچه ها او را شناختند به روی او افتادند و با چنگ و ناخن، سر و صورت او را زخمی کردند و به زحمت او را از دست دختران امیر بیرون کشیدند.»

 

[اولدوز]

با این همه تاج الملوک تا دوازده سالگی زیر دست مهدعلیا بزرگ شد و شاهد آن بود که مادرش به عنوان اسباب وزارت، از خانه این صدراعظم به خانه صدراعظم بعدی می رفت. او هر چه بزرگتر می شد، به وضعیتی که برای پدرش پیش آمده بود، اعتراض می کرد؛ اعتراض هایی که البته باعث نشد مهدعلیا سرنوشت دیگری برایش در نظر بگیرد.

همسر ولیعهد جوان
اولین خبری که از ازدواج تاج الملوک با مظفرالدین شاه است، در خاطرات مسعودمیرزا ظل السلطان آمده است. مهدعلیا که سرپرستی دو فرزند دخترش را برعهده داشت، تصمیم گرفت برای آن ها همسرانی از خانواده انتخاب کند. گزینه هایش هم مشخص بودند؛ مظفرالدین میرزا یمین السلطنه، ولیعهد حاکم تبریز و مسعود میرزا ظل السلطان، پسر بزرگتر ناصرالدین شاه که در آن زمان حاکم مازندران بود.

اما نکته جالب در این انتخاب آن بود که مهدعلیا و ناصرالدین شاه تصمیم گرفتند تاج الملوک که دختر بزرگتر بود را به عقد ولیعهد و همدم الملوک که دختر کوچکتر بود را به عقد مسعود میرزا که بزرگتر بود، درآورند. علت چنین انتخابی مشخص نیست اما به نظر می رسد به این دلیل که تاج الملوک جسارت بیشتری نسبت به خواهرش داشت و عاقل تر بود، او را به عقد ولیعهد درآوردند که کمتر کسی گمان می برد 35 سال ولیعهدی را دوام بیاورد. تاج الملوک 6 سالی بزرگتر از مظفرالدین میرزا بود زیرا او حدود سال های 1227 تا 28 شمسی به دنیا آمده بود. این در حالی بود که مظفرالدین میرزا که چهارمین فرزند ناصرالدین شاه بود و ولیعهد می شد، متولد سوم فروردین 1232 بود و دو سال بعد از کشته شدن امیرکبیر از شکوه السلطنه به دنیا آمده بود. مظفرالدین میرزا 5 ساله بود که قاسم میرزا، پسر جیران تجریشی فوت کرد و از آنجایی که او بزرگترین پسری بود که مادری دولو قاجار داشت، توانست برادر بزرگترش مسعودمیرزا را که تقریبا با تاج الملوک همسن بود، پشت سر بگذارد و خطبه ولیعهدی برایش خوانده شود. مظفرالدین میرزا و تاج الملوک به عقد یکدیگر درمی آیند اما تاج الملوک دو سال دیگر پیش مهدعلیا می ماند و مظفرالدین میرزا به تبریز می رود تا در نهایت در جمادی الآخر 1284 در مراسم جشن مفصلی که هفت شبانه روز طول می کشد، راهی حرم ولیعهد می شود. او نخستین همسر عقدی مظفرالدین شاه است که به عنوان همسر اصلی در حرم دارالحکومه تبریز مستقر می شود. حاصل این ازدواج، سه فرزند با نام های محمدعلی میرزا، احمدمیرزا و عزت السلطنه است. برخلاف ازدواج همدم السلطنه با ظل السلطان، این ازدواج آن طور که معلوم است خیلی به خیر و خوشی ختم نمی شود. تاج الملوک که بعد از به دنیا آمدن محمدعلی میرزا، پسرش، به لقب ام خاقان مشهور شد، هیچگاه با مظفرالدین میرزا با روی خوش برخورد نکرد.

 

[اولدوز]

می دانیم که میان او و مظفرالدین شاه اختلاف های جدی وجود داشت؛ اختلاف هایی که برخی علت آن را حس انتقامی می دانند که تاج الملوک از خاندان مادری خود بابت کشته شدن پدر داشت اما برخی دیگر هم مانند یحیی دولت آبادی معتقدند تاج الملوک معلوم الحال بوده و به مظفرالدین میرزا وفادار نبوده است. البته نظر سومی هم وجود دارد و آن هم این است که برخی منابع، بیماری مظفرالدین میرزا و ناتوانی او را در بروز این اختلاف موثر می دانند. آنچه به این موضوع دامن می زد، زمان طولانی تا تولد نخستین فرزند مظفرالدین شاه از این ازدواج بود. ازدواج مظفرالدین شاه و ام خاقان در سال 1242 شمسی در تبریز اتفاق می افتد در حالی که محمد علی شاه اول تیر 1251 به دنیا می آید. در این فاصله، فرزند پسر دیگری برای مظفرالدین شاه به دنیا نیامده است و او نخستین فرزند پسر است که بعد از تولد نیز به عنوان ولیعهد دوم انتخاب می شود و لقب ام خاقان را به مادرش اعطا می کند.

 

[اولدوز]

تولد محمدعلی میرزا از اختلاف مظفرالدین میرزا و ام خاقان کم نمی کند و این دو با وجود تولد دو فرزند دیگر، بیش از پیش با یکدیگر مشکل دارند؛ مشکلاتی که تا زمانی که مهدعلیا زنده است یعنی چهار سال بعد از تولد محمدعلی میرزا پشت دیوارهای حرمسرا مسکوت می ماند اما با مرگ مهدعلیا، این اختلاف ها بالا می گیرد. محمدعلیخان غفاری? پیشخدمت باشی مظفرالدین میرزای ولیعهد که در میانه این اختلاف قرار داشته در خاطراتش می نویسد: «در این اوقات، حضرت اقدس ولیعهد به واسطه سوء سلوک نواب علیه عالیه ام خاقان که وقتی به خادمی حرم مبارک افتخار جست، حضرت ولیعهد را جوان دید، از آن زمان تاکنون به همان وضع رفتار می کرد و ملاحظه شان سلطنتی را به کلی از دست داده بود، رفته رفته طبع مبارک از او منزجر شد، مورد عنایت و مرحمتی واقع نمی شد و بعضی خیالات فاسد به سر او افتاد که خدای نخواسته آسیبی به وجود مبارک برساند؛ العهده الرّاوی.»

این نوشته نشان از آن دارد که ام خاقان از ابتدای ورودش به دارالحکومه تبریز، روی خوشی به ولیعهد نشان نمی داده و او را تحقیر می کرده است. همین مسأله دلیل اصلی بالا گرفتن اختلاف میان این زن و شوهر است اما در کنار اختلاف های جدی میان این زن و شوهر، شکوه السلطنه، مادر ولیعهد، نیز در آتش این اختلاف هیزم می ریخت. به نظر می رسد شکوه السلطنه که از ازدواج با ناصرالدین شاه دو فرزند به دنیا آورد که یکی یعنی دختری به اسم زینت در 9 ماهگی درگذشت، از ابتدا، علاقه ای به این ازدواج نداشت و ترجیح می داد خواهرزاده اش به همسری ولیعهد دربیاید و ولیعهد از نوادگان فتحعلی شاه باشد؛ هرچند با تولد محمدعلی شاه این آرزو به باد رفت و شکوه السلطنه ترجیح داد کاری کند تا ام خاقان، نفوذ بیشتری در دربار پسرش نداشته باشد.