آموزشی دین ‏پژوهى در غرب

[HAN]

امروزه همواره بحث از تغییر و تحول است. تحولى فراگیر که به زعم عده‏اى، در ثابت‏ترین معیارهاى بشرى رسوخ نموده است و بسان موریانه‏اى، پایه‏هاى ثبات را در حیات انسان متزلزل مى‏سازد. در نظر معتقدان به این فرایند، هیچ یک از معارف بشرى در برابر این تغییرات، تاب مقاومت نخواهد داشت وحتى ارزشهاى مقدس و پایه‏هاى مذهبى و علمى نیز دستخوش تطور و تغییرى عظیم خواهد شد.

 

[HAN]

برداشت‏هایى این‏چنین از تحولات جدید غرب و برخى علل دیگر موجب آن گشته که پاره‏اى از متفکران متجدد در نظریات خویش، همه‏ى حقایق را تسلیم تمایلات و سبک و سلیقه‏ى انسان این عصر نمایند و به کهنگى و فرسودگى حقایق مورد قبول بشر و اهم آن یعنى مذهب فتوا دهند.

 

[HAN]

این عده در طرز تفکر خویش، عموما به طبیعت و علوم طبیعى متوسل شده و بى هیچ دلیل درستى، با استناد به برخى اکتشافات جدید و سیر جبرى طبیعت، زمانه و تاریخ، ثبات و بقاى ارزشهاى انسانى را انکار مى‏نمایند; عجیب این‏که در طول قرنها روند طبیعت، در نظام قانونمندى جهان تغییر قابل ملاحظه‏اى رخ نداده و بسیارى از حقایق مورد قبول بشر، همان ثبات خویش را داراست; چنان‏که بسیارى از قوانین وحقایق طبیعى نیز تغییر محسوسى ننموده‏اند و اعتقاد به این سیر جبرى در فرض درستى آن مؤید نظر مخالف مدعاى آنان خواهد بود.

 

[HAN]

انسان نیز در ارتباط خویش با متن واقعیت، دچار تغییرى بنیادین نگشته است; تولد و زندگى چند صباح او و عاقبت‏سیر او به ضعف و سستى و مرگ، با همه‏ى تحولات ظاهرى محیط او و تصور او از جهان تغییر نمى‏پذیرد و وضع کلى او در عالم وجود میان دو بى انتها و آغاز و انجامى مجهول قرار گرفته و ثابت است.

 

[HAN]

این نظریات بى‏دلیل و رشد متورم گونه‏ى ضعف، زمانى موجب آن گشته بود که بشر و خصوصا انسان غربى، تحت تاثیر توهم ذهنى خویش و غرور و سرمستى ناشى از آن، بنیاد عقاید خویش را به باد تند انتقاد و بدگویى، از بیخ برکند و به کلى اهیت‏حقیقى و معنوى خود را فراموش نماید; به یک‏باره به موجودى کاملا مادى و بسان حیوانات، درنده خو و طمع ورز بدل گردد; با خودخواهى و خودرایى بشر آن روز، هیچ چیز از دستش در امان نبود و دیگرانى که فروغ انسانیت، هنوز در وجودشان جانى داشت، تاوان این خودرایى انسان مادى غرب را مى‏پرداختند; طبیعت و محیط زندگى نیز رمق خویش را از دست داد و آرامش و سکون از بین رفت. انسان لایبالى این عصر، خود به دست‏خویش، پایه‏هاى آسایش خویش را خراب کرد و آثار پیشینیان را که طى‏سالها رنج و تجربه، به دست آمده بود، با بى‏اعتنایى خود، محو و نابود نمود.

 

[HAN]

در چنین محیطى که همه چیز در برابر فطرت انسان، صف آرایى کرده بود، ناگهان صداى نجات خواهى انسان این عصر بلند شد و فطرت خفته‏ى بشر، بار دیگر قدرت خویش را نشان داد و خواستار تعدیل نظامهاى فکرى و اجتماعى حاکم بر محیط خویش شد; چرا که این جو حاکم، با گرایش شدید مادى خویش، راه را بر خواسته‏هاى اصیل انسانى سد کرده بود و در ارضاى تمایلات فطرى انسان، به یک بعد (1) بسنده مى‏کرد. چنین انقلاب روحى با بازنگرى مبادى فکرى مادیگرى و بازگشت‏به سوى عقاید گذشته همراه شد و انسان قرن بیستم دریافت که حرکتى خطرناک را آغاز نموده است، لذا این قرن را باید قرن زنده شدن دوباره‏ى معنویات دانست!

 

[HAN]

عالم اسلام نیز همچون مجموعه‏هاى فرهنگى دیگر از آسیب سیر مذهب زدایى در غرب در امان نماند و از سالها پیش، مبانى اصیل اسلامى به وسیله‏ى پاره‏اى از دانشوران، دچار چالشى عمیق گشت. این روند، گاه با تحریف معنوى عقاید و احکام اسلامى همراه بود و گاه نیز سیرى کاملا متضاد با مذهب داشت. آثار سوء این تاثیر پذیرى، در حالى که غرب به فکر بازسازى اعتقادات مذهبى خویش است، هنوز نیز ادامه دارد. گویا بانیان این تقلید، هنوز به ام العقاید خویش یعنى غرب، نظرى نیفکنده‏اند تا ببینند، انسان غربى چگونه در پى یافتن ریشه‏هاى خویش مى‏کوشد که از میان امواج خروشان ضد فطرى بشر خارج گردد و به چه سان، روز به روز اهمیت فوق‏العاده‏ى دین در حیات انسان، بر متفکران عالم غرب آشکارتر مى‏گردد.

 

[HAN]

به هر روى، تحولات فکرى در غرب، چنان تاثیرى بر مجموعه‏هاى اسلامى نهاده است که همگان را از متفکران طرفدار دین تا دانشوران ضد مذهب به تفکر و پژوهش واداشته است. در میان روشنفکران مسلمان به معناى اصطلاحى نه حقیقى سه جریان عمده، تحت تاثیر فرهنگ و تمدن غرب وجود داشته است که همواره سبب سازمناظرات متفکران مى‏گردد.

 

[HAN]

این سه جریان عبارتند از:
1. مارکسیسم، که تحت تاثیر آموزه‏هاى مارکس و برخى دیگر، در میان بسیارى از جامع، براى رهایى از وضع نامطلوب گسترش یافته که البته با اثبات تاریخى عدم کارایى آن، جاذبه خود را از دست داده است.
2. لیبرالیسم و پوزیتویسم (2) ، این دو جریان همسو، در ابتدا بیشتر در ابعاد سیاسى واجتماعى و دینى آن تبلیغ مى‏گردید و هم اکنون علاوه بر جنبه‏هاى فوق برخى از ابعاد فلسفى و فرهنگى آن گسترش یافته است.
3. اگزیستانسیالیسم، که تحت تاثیر تفکر فیلسوف مشهور آلمانى، «مارتین هیدگر» شکل گرفته و اکنون در پاره‏اى از اندیشه‏ها رسوخ نموده است.

 

[HAN]

ویژگى مشترک دو جریان اخیر لیبرالیسم، پوزیتویسیم و اگزیستانسیالیسم اعتقاد به دست درازی میان عقل و وحى و مخالفت‏با ابعاد عقلانى و استدلالى مکتب اسلام است که بنیاد اعتقادى اسلام را از دو سو مورد تهاجم قرار مى‏دهد.