آموزشی دین ‏پژوهى در غرب

[HAN]

طرفداران پوزیتویسم، توجه به عالم «حس‏» و ماده را بنیاد تفکر و تفسیر جهان هستى و دین اسلام قرار مى‏دهند و ابعاد غیر مادى اسلام را تا به سر حد مسائل طبیعى وحسى تنزل مى‏دهند. گروه معتقد به تفکر اگزیستانسیالیستى با بینشى نامتعادل کلیه‏ى ابعاد مادى، حسى و علمى تفکر و تمدن اسلامى را به فراموشى مى‏سپارند و به نوعى عرفان فاقد سلوک و عمل و کاملا نظرى و متناقض و توهم انگیز مبادرت مى‏ورزند لذا در عرصه‏ى عمل و در مواجهه با مسایلى همچون توسعه و صنعت دچار تشتت و درماندگى مى‏شود.

 

[HAN]

برخى از رروشنفکران معتقد به فلسفه‏هاى تحلیلى و پوزیتویستى با طرح «فلسفه‏ى دین‏» و «کلام جدید» که البته در جاى خود شایسته‏ى بحث و بررسى است‏سعى در تحمیل فرهنگ مسیحى درآمیخته با تفکرات مادى، بر جهان اسلام دارند و تلاش بسیار مى‏کنند تا اثبات نمایند که اسلام همانند مسیحیت در عصر جدید به تصحیح و تکمیل نقایص، نیاز دارد. پاره‏اى دیگر از این مرحله نیز ت*جاوز کرده و ادعا مى‏کنند که اساسا حقیقت ادیان را حتى پیامبران نیز جداى از محدودیت فکرى بشرى خویش درنیافته‏اند، چه رسد به انسانهاى عادى. از این رو حقیقت دین را غیر قابل شناخت واقعى و دسترسى مى‏دانند. این گروه با سرایت دادن اندیشه‏ى «نسبیت‏» به دایره‏ى فهم دین اسلام، مساله‏ى اعتقاد به اسلام را امرى کاملا نسبى و در نتیجه شخصى اعلام مى‏کنند و قایل به جدایى دین و سیاست مى‏شوند.

 

[HAN]

در حقیقت، فلسفه‏هاى موجود در جهان غرب، آن‏چنان متشتت و پراکنده است که شاید نتوان حد جامع قاطعى از آن ارایه کرد. این تشتت و پراکندگى و تاثیر آن بر جوامع غیر غربى موجب گشته است که نتوان، تمام گرایش‏هاى موجود در جهان اسلام را محدود به چند فلسفه‏ى خاص‏غربى و غیر غربى نمود و گاه نیز در پاره‏ه‏اى از اندیشه‏ها، مجموعه‏اى از نظریات فلسفه‏هاى متفاوت غربى گرد آمده است که احصا و ریشه‏یابى هر یک از آنها مجالى طولانى و کوششى نامحدود مى‏طلبد. آنچه امروزه براى جوامع اسلامى جهت دفع جریانات روشنفکرى لازم به نظر مى‏رسد، بررسى سیر تاریخى و علل شکل‏گیرى تفکرات کنونى غرب است; چرا که با چنین ریشه‏یابى مى‏توان مرز قاطعى میان اندیشه‏هاى غربى و تفکرات فراگیر اسلام قایل شد، ور اه را بر هر گونه التقاط سد کرد. تحلیلى تاریخى در این باره، راهگشاى خوبى براى هر گونه تلاش فکرى در این زمینه خواهد بود.

 

[HAN]

از آنجا که در تاثیر فکرى جهان غرب بر عالم اسلام، بیشتر مسایل دینى و مذهبى مد نظر بوده است، در بررسى تاریخى شکل‏گیرى و تحولات فکرى غرب، بیشتر، روند تغییرات دین‏پژوهى را مورد توجه قرار مى‏دهیم.
تاریخ تحولات فکرى و دین‏پژوهى در غرب
با پذیرش آیین مسیحیت از سوى امپراتورى روم و قدرت یافتن کلیسا دوره‏ى هزار ساله‏اى آغاز گشت که خصوصیت‏بارز آن، ایجاد فضاى فکرى یک سویه‏ى مسیحى بود. زیرا، با معرفى عقاید مسیحیت‏به عنوان آراى رسمى و پذیرفته شده، باب نظریه پردازى و تعاطى و تبادل افکار بر روى دانشوران بسته شد. یکى از پیامدهاى همین رخداد تاریخى، تعطیل شدن مدارس و دانشگاه‏هاى یونان واسکندریه به وسیله‏ى امپراتور روم به سال (529م) و پراکنده شدن ارباب علوم و خواهندگان دانش از این دو مرکز علمى بود. این واقعه در عدم شباهت افکار فلسفى با عقاید مسیحى در آغاز ریشه داشت.

 

[HAN]

از سوى دیگر با تلاش‏هاى فراوان اندیشمندان در دو حوزه‏ى فکرى یونان و اسکندریه، بسیارى از آراى علمى و دین پژوهى یونان، در اذهان بسیارى جا گرفته بود. این جو فکرى حاکم و تلاقى سه فرهنگ مسیحى، یهودى و یونانى رهیافت نوینى را در دین پژوهى تطبیقى پایه‏ریزى نمود; فلاسفه‏اى همچون اگوستین و آکویناس در مهد مسیحیت، عقاید آن آیین را در قالب فلسفى یونانى به اذهان فلسفه پسند آن دوران خوراندند و بدین وسیله گام مهمى در پیشبرد سیر دین پژوهى در غرب برداشتند.

 

[HAN]

ویژگى این نظام دین پژوهى (3) آن بود که افکار فلسفى و علمى یونان به ابزارى براى اثبات حقانیت آیین مسیحیت و عقاید و احکام آن بدل شد. هر آنچه توانایى تبیین و توجیه چرایى عقاید مسیحى را داشت مقبول واقع شد و آنچه از چنین ویژگى برخوردار نبود طرد و نفى گردید. (4) افزون بر افکار فلسفى، رفته رفته کلیه‏ى آراى علمى یونان به شکل پشتوانه‏ى عظیمى براى تبلیغ مسیحیت درآمد و با اصول و ریشه‏ى مسیحى‏گرى پیوند خورد به طورى که این آرا به عنوان عقاید مذهبى تلقى گشته، مخالفان آن به شدت مورد آزار کلیسا قرار مى‏گرفتند. (5)

 

[HAN]

به طور کلى در قرون وسطى، الهیات از دو عامل نقل و عقل بهره مى‏جست و این دو در راستاى استحکام پایه‏هاى مسیحیت در هم آمیخته شده بود. اما در این میان عقل در درجه‏ى دوم اهمیت قرار داشت و داراى ارزش تبعى بود و در حقیقت‏به عنوان وسیله‏ى توجیه نقل تلقى مى‏گردید. لذاست که هرگاه عقیده‏اى مذهبى با توجیهات عقلى قابل تبیین نبود با استدلال به عدم توانایى عقل در درک نقل، آن راى و عقیده پذیرفته و توجیه مى‏شد.

 

[HAN]

قرن چهاردهم میلادى، سرآغاز رخدادهایى است که از دو سو، دین پژوهى را در غرب متحول مى‏ساخت. این جریانهاى پیوسته از طرفى بنیاد فلسفه یونانى را که با فهم دین در هم آمیخته بود، متزلزل مى‏نمود و از سوى دیگر، پیشرفت علوم تجربى، آراى علمى یونان را که توجیهى براى عقاید مسیحیت محسوب مى‏شد، ابطال مى‏کرد. در انگلستان و فرانسه گرایش به اصالت تسمیه (6) و دورى از عقل گرایى، فلسفه‏ى متافیزیکى را متزلزل و پایه‏هاى آن را نابود مى‏ساخت. در فرانسه نیز طبیعیات ارسطو مورد مناقشه واقع شد وکم‏کم، آراء علمى درآمیخته با فهم نصوص دینى، یقینى بودن خود را از دست داد. زمزمه‏ى ناسازگارى فلسفه با عقاید مسیحیت (عقل و دین) و اختلافات میان ارباب کلیسا و نیز اختلاف آنها با فرمانروایان بى‏تفاوتى مردم را نسبت‏به عقاید مذهبى برانگیخت و گرایش به سوى زندگى مادى و صرف نظر کردن از مسایل ماوراى طبیعى والهى را پدید آورد. از پیامدهاى دیگر وقایع فوق، طرز تلقى جدیدى از فهم دین و در نتیجه پیدایش مذهب پروتستان، و نظریه‏ى ناسازگارى دین وسیاست است.

 

[HAN]

سرانجام در اواسط قرن پانزدهم، با سقوط امپراتورى بیزانس زمینه‏ى یک تحول فکرى فراگیر و همه جانبه در اروپا پدید آمد و دستگاه پاپ از هر سو، مورد هجوم فکرى و علمى واقع شد.
گرایش عمومى به علوم تجربى، در قرن شانزدهم سبب ساز کشفیات جدید همچون کشفیات کپلر، کپرنیک و گالیله گردید. این اکتشافات، فلکیات بطلمیوس، طبیعیات ارسطو را که با فهم عقاید مسیحیت درآمیخته بود از دایره‏ى حقایق به در برد و آنها را به صورت عقایدى خرافى، معرفى نمود. همین تغییر و تحول در نحوه‏ى نگرش به طبیعت، زمین را به کره‏ى کوچکى در کنار کهکشانها تبدیل نمود، در نتیجه عامل توجیه اشرفیت انسان از بین رفت. لذا آیات کتاب آسمانى در شرافت وافضلیت انسان که سالها با همین آراى خرافى تبیین مى‏گشت مورد تردید واقع شد. این تحولات فکرى باعث گردید روش عقلى در میان روشهاى فهم دین مطرود شود چرا که عموم دانشمندان، اشتباهات و درک نادرست‏حقایق را متوجه عقل و استدلالات عقلى مى‏دانستند.

 

[HAN]

پیشرفت علوم تجربى در زمانى به وقوع مى‏پیوست که تعصب و مقاومت روحانیان مسیحى در برابر این کشفیات و تضاد ظاهرى عقاید مذهبى با علوم، بدبینى مردم را نسبت‏به ارباب کلیسا و دین و مذهب و وسایل توجیه آن برانگیخته مى‏نمود و در پى نابودى تنها فلسفه‏ى رایج آن عصر (اسکولاستیک) اذهان عموم، با یک خلا فکرى و عقیدتى روبه‏رو گردید.