معرفی کتاب روش‌ مطالعه ادبیات و نقد نویسی

[DELVAN.]

علوم انسانی در دو قرن اخیر در تمام جهان وجهه‌ی جدیدی پیدا کرده‌اند. از زمانی که کلیسا در اروپا رفته‌رفته قدرتش را از دست داد، جوامع اروپایی و خصوصاً بریتانیا، که مهره‌ی اصلی اقتصاد در اروپا بود و در شکل‌گیری فرهنگ دیگر کشورها عمل‌کرد مستقیم داشت، احساس کردند نیاز است تا جای خالی با نهاد فراگیر جدیدی پر شود. از همین زمان بود که خرافه دیگر در فرهنگ عمومی به شکل چشم‌گیری فروکش کرد و حکومت‌ها نیز ابزاری برای این خرافه‌ستیزی در اختیار مردم قرار دادند؛ تحصیلات آکادمیک.

 

[DELVAN.]

ه‌نظرم باید قبول کنیم که دانشجویان هر مقطعی، در هر کجای جهان که باشند، درعمل چیزی را مطالعه می‌کنند که دولت برای آن‌ها تدارک دیده. این دولت است که منابع و تکنولوژی را در دست دارد؛ و این دو در برخورد با علم چرخه‌ی پیش‌رفت را تشکیل می‌دهند. بنابراین تحصیلات آکادمیک برخلاف باور عمومی، توانایی این را ندارد که ما را از چیزهای جدیدی آگاه کند؛ حداقل نه در مقایسه با دانشی که دولت در دست دارد! اما این به این معنی نیست که علم برای گمراه کردن ماست و نمی‌توانیم از چنگ آن‌ها فرار کنیم! پیش‌رفت علوم انسانی و تبدیل شدن آن به شاخه‌ای اصلی در بخش‌های آکادمیک، شاهد همین مدعاست. کتاب «روش مطالعه‌ی ادبیات و نقدنویسی» یکی از موفق‌ترین کتاب‌هایی‌ست که امروزه در مجامع دانشگاهی به‌عنوان منبع مورد استفاده قرار می‌گیرد؛ پس بیایید دلیل این موفقیت را پیدا کنیم.

 

[DELVAN.]

مباحث و فصل‌های کتاب
همان‌طور که خود نویسندگان این کتاب نیز اشاره می‌کنند و از ساختار آموزشی آن متوجه می‌شویم، این کتاب برای دانشجویان ادبیات نوشته شده. رویکردی کلّی مولفان این است که از ابتدا یک شمای کلّی نسبت به مفهوم نقد ادبی در ذهن خواننده پدید بیاورند و بعد با آموزش و توضیحات و مثال‌ها، گام‌به‌گام خواننده را برای نوشتن به یک مقاله‌ی نقد ادبی همراهی کنند. بدیهی‌ست که برای نتیجه‌‌ی هرچه‌بهتر نیاز است تا مثل یک دانشجو تمارین این کتاب را انجام دهیم و بعد از تولید یک مقاله‌ی نقد ادبی طبق اصولی که در کتاب ذکر شده، نکات قوت و ضعف نویسندگان را در نحوه‌ی آموزش، بسنجیم. اما این کتاب روش ویژه‌ای به نام «نقد عملی» را آموزش می‌دهد و ما در این مطلب، نحوه‌‎ی آموزش را از بیرون بررسی می‌کنیم.

 

[DELVAN.]

بخش اول کتاب به شعر، بخش دوم به نثر و بخش سوم به نمایشنامه اختصاص داده شده است. این سه قالب عموم آثار بزرگ ادبی را شامل می‌شوند و روش‌های متفاوتی برای نقد هرکدام وجود دارد. جان پک و مارتین کویل، تصمیم گرفته‌‌اند میانه‌روی را در تمام کتاب فراموش نکنند؛ به این معنی که مثلاً برای نقد یک قطعه شعر، این‌گونه نیست که ارزش‌گذاری را یا براساس فرم انجام دهند و یا براساس محتوا. هدف اصلی کتاب، ایجاد یک تعامل بین این دو دیدگاه است و این‌که ببینیم هرکدام، به‌تنهایی و درکنار دیگری تا چه اندازه اصول ادبی را رعایت کرده‌اند.

 

[DELVAN.]

البته یک چرخ کمکی نیز در تمام راه همراه ماست و آن خلاقیت است؛ به این معنی که یاد می‌گیریم ببینیم استفاده از یک ایده‌ی بکر و خلاقانه در شعر، آیا در خلق فرم و بداعت ادبی موثر بوده، یا این‌که بدون هیچ کارکرد ادبی‌ست و از ارزش ابیات دیگر شعر نیز کاسته است. نکته‌ی مهمی که درتمام دروس وجود دارد این است که نویسندگان، به قضاوت از دیدگاه شخصی اشاره‌ی موکّد دارند و یک خوانش ایده‌آل از این کتاب، باید به توانایی نقد ادبی با سلیقه و نظرات شخصی، منجر شود.

 

[DELVAN.]

نقد عملی شعر و درک کارکردهای شاعرانه
شاید برای خواندن ترجمه‌ی اشعار انگلیسی در این کتاب آن‌قدر ذوق نداشته باشیم؛ اما همان‌طور که در متن آن هم ذکر شده، دلیل این کمبود انگیزه در ابهامات زبانی پنهان شده است. واژه‌ها در هر زبان معنایی پویا و متغیّر دارند؛ به همین دلیل است که با گذشت زمان هر شیء یا مفهومی، اسم تازه‌ای به‌خود می‌گیرد و پس از چندین سده، زبان رایج یک کشور عملاً به یک زبان تازه تبدیل می‌شود. همین الان هم معنی واژه‌ها در ذهن ما در جریان است؛ فقط آن‌قدر سرعت آن کم است که متوجه آن نمی‌شویم! شاید با یادآوری تعریفی که در گذشته از یک اتفاق داشته‌اید و حالا 180 درجه فرق کرده، بهتر این تغییر را حس کنید.

 

[DELVAN.]

گر من بگویم «سیب» همه به یک چیز فکر می‌کنیم؛ اما وقتی می‌گویم «خوش‌بختی»، این دیگر یک شیء نیست. خوش‌بختی یک حسّ است که شاید گاهی تجربه کرده باشیم! این حس به مفهومی انتزاعی تبدیل می‌شود بسته به تجربه، برای هر شخص متفاوت است. ادبیات نیز تماماً با مفاهیم سروکار دارد و این، مبنای شکل‌گیری دیدگاه‌های متفاوت، رمان‌های متفاوت و منتقدین متفاوت است. در این کتاب ابتدا تعریف کامل و درستی و از نقد عملی می‌خوانیم؛

 

[DELVAN.]

به‌همراه پیشینه‌ی آن و نواقصی که داشته و دارد. سپس وارد مرحله‌ی ابتدایی این نوع نقد می‌شویم؛ درک شعر. این دو دبیر ادبیات، به‌طور مداوم یادآوری کرده‌اند که روش‌های پیشنهادی‌شان برای دانشجویان است و به قدرت تصمیم‌گیری برای نقد را بیشتر القا می‌کنند. برای مثال در بخشی از فصل «درک شعر»، قطعه‌ای از شعر «ساحل دوور» اثر «متیو آرنولد» را می‌خوانیم. در برخورد اول شاید با استعاره و تمثیل‌ها ارتباط بگیریم و مفهوم عشق را از شعر برداشت کنیم. اما در ادامه می‌بینیم که تحلیل این بند از شعر به‌تنهایی، نیاز به چندوجهی نگری و کشف خلاقیت‌های شاعر دارد. در نقد این قطعه می‌خوانیم:

 

[DELVAN.]

آه ای عشق، بیا صادقانه حرف دل بگوییم
با یکدیگر! زیرا این جهان، که گویی
هم‌چون سرزمین رویایی
این‌چنین گونه‌گون، این‌چنین، زیبا، این‌چنین تازه
پیش روی ما گسترده است،
به‌راستی نه نشاطی دارد، نه عشقی، نه روشنی
نه یقین، نه آرامش، نه تسکین برای الام؛
و ما این‌جا گویی در دشتی تیره ره می‌پوییم
و با ناقوس جنگ و گریز سپاهیان بی‌خبر
که کورکورانه باهم می‌جنگند به هر سو کشیده می‌شویم.

 

[DELVAN.]

نقد این قطعه متوجه می‌شویم که چگونه عناصر شاعرانه، در یک ساختار جای می‌گیرند و کوچک‌ترین نکته‌ای می‌تواند در نقد موثر باشد. مثلاً تکرار سه واژه‌ی «گونه‌گون، زیبا، تازه» در تقابل با شش حس مثبت «نشاط، عشق، روشنی، یقین، آرامش، تسکین» قرار می‌گیرند. نبود این حس‌های مثبت نشان می‌دهد که نویسنده تثلیث را، که مفهومی از دل مسیحیت است، به‌صورت دوبرابر به سمت منفی می‌کشاند و به این شکل، دین در لایه‌ای مخفی از شعر، مورد چالش قرار می‌گیرد.