آموزشی روش تحقیق و تحلیل متون ادبی

[Trodi]

در این داستان دو شخصیت و چند عنصر وجود دارند :

شخصیت ها عبارت اند از مسافری که از خستگی پای رفتنش نمانده ؛ به عبارت دیگر سعدی در داستان ، خود را به جای این مسافر که نماد و سمبل افراد انسانی است نهاده است .

 

[Trodi]

شخصیت دیگر شتربان است که صفت بارز او شناختن راه از چاه است ، و هدایت کاروان را بر عهده دارد و از مبدأ و مقصد کاروانیان آگاه است ؛ و با این خصلت ها او نشانه و سمبل پیشوا ، رهبر ، مراد ، پیر و مرشد است . داستان حول محور این دو شخصیت است .

 

[Trodi]

عناصر داستان عبارت اند از :

شب ؛ که فضای داستان را هم از نخست تیره جلوه می دهد و تاریکی را مجسم می سازد که شکافتن ظلمت شب با شمع و چراغی میسّر است.

بیابان ؛ وادی خشک و بی آب و علف و پر از ددان و درندگان و گزندگان که راه زندگی انسان و مخالفت های آن را به خاطر می آورد .

 

[Trodi]

مکه و حرم ؛ مقصدی والا که اگر مسافر بیابان پر مخافت آن را به سلامت بپیماید ، به این منزل عالی خواهد رسید .
بی خوابی ؛ خستگی و میل به استراحت .

پای رفتن نماندن و سرنهادن ؛ نشانه ای از میل به شهوات و تسلیم در برابر تمایلات نفسانی است .
حرامی ؛ راهزنی است که به مال و جان و ناموس انسان می زند ، و شیطان و نفس اماره را به خاطر می آورد .

 

[Trodi]

حال اگر در این مثال ، نمادها و سمبل ها را به جای شخصیت ها و عناصر بنشانیم ، بیان داستان چنین خواهد بود :

انسان به وسوسه ی شیطان ، در پی ارضای نفس امّاره میل طغیان می کند و غفلت می ورزد از این که نعیم بهشت را دیوار مکاره در پیش است ، پیشوای منذر ندا در می دهد که لذّت جاویدان و بی رنج کسانی را مقدّر است که از این سرای آزمایش سرفراز به در آیند و آن که به هوای ناپایدار مشغول شد ؛ تباه گشت .

 

[Trodi]

با این بیان مسافری که پای رفتنش نمانده ، سمبل انسانی است که به برآوردن تمایلات نفسانی و ترک تقوا متمایل می گردد . سر می نهد که بخوابد ، یعنی آماده می شود که تسلیم هوای نفس گردد که رهبر و مرشد و وجدان او را به ندایی آگاه می کند که بادهای ناموافق کشتی حیات او را به غرقاب هلاک می کشاند ( حرامی در پس ) ؛ و اگر تقوا پیشه کند و بر نفس خود مسلّط گردد و از کسب لذّت زودگذر درگذرد و رنج این راه البته دشوار را بر خود هموار سازد ، لابد است که به منزلگه مقصود رسد ( حرم در پیش است )

 

[Trodi]

اگر عوامل داستانی را از بوستان سعدی به همین روش به شخصیت ها و عناصر تجزیه کنیم و روابط آن عوامل را با یکدیگر بسنجیم ؛ حاصل آن ، استنباطی خواهد بود که پیام نهفته در داستان و مقصود تنظیم کننده و نویسنده ی آن را معلوم خواهد داشت :

نـدانـــم کجـــا دیده ام در کـتـــــاب کـــه ابلیس را دید شخصی به خواب

به بالا صنوبر ، بـــه دیدن چو حـــــور چو خورشیدش از چهره می تافت نور

فرا رفت و گـــــفت ای عجب این تویی فرشــــتـــــــه نباشد بدین نیکویی

تو کــــــاین روی داری بــه حسن قمر چرا در جهانی بـــه زشـتـــــی سمر

چـــــــرا نقشبندت در ایــــوان شـــاه دژم روی کــــرده ست و زشت و تباه

تـــو را سهــمگین روی انگاشـــتــــند بــــه گـــــرمابه بر زشـت انگاشتند

شنید این سخن بخـــت بــــرگشته دیو بـــــه زاری برآورد بـــــانگ و غریو

که ای نیک بخت ، این نه شکل من است و لیکن قـــلـــم در کف دشمن است

بــــرانـــداخـــتم بـیــخشان از بهشت کـنــــونم بــه کین می نگارند زشت

 

[Trodi]

* اصل اوّل : تجزیه ی عوامل

عوامل عبارت اند از :

الف - شخصیت ها : 1- راوی داستان ( سعدی ) 2- فردی نامشخّص که ابلیس را در خواب دیده 3- ابلیس 4- نقّاش و تصویرگر

ب- عناصر : 1- تصویرهای زشت و سهمگین از شیطان 2- باور به زشتی شیطان 3- زیبایی شیطان ( خلاف باور زشتی او ) 4- کینه ورزی .

 

[Trodi]

اصل دوم : سنجش روابط موجود در داستان :

در این داستان ، مردی که هر تصویری در هر جا از شیطان بر در و دیوار پیرامون خود دیده ، نقشی زشت بوده ؛ و این نقش ها ی کریه را قیافه ی واقعی ابلیس می پنداشته ؛ تعجّب می کند از این که ابلیس را چنان صورت زیبا و هیئت فریباست .

 

[Trodi]

آدمیان که به سبب اغوای شیطان از بهشت رانده شدند و ارتکاب هر کار خطا و زیان های ناشی از آن را نتیجه ی وسوسه ی شیطان می دانند ، او را دشمن می دارند و این دشمنی را در تصویر چهره ی ابلیس ظاهر می کنند و آن را زشت و کریه می نگارند .