تمدن سیستان

[Baharan]

بر اساس یافته‌های باستان شناسی، سیستان قدیمی‌ترین یکی از تمدن‌های دنیاست.
می‌خواهیم بیشتر با سیستان شویم.

 

[Baharan]

سیستان به واسطه قدمت و آوازه چندهزار ساله خود، در طول تاریخ با عناوین گوناگونی یاد می شده است. در داستان های شاهنامه از سیستان با عناوین دیگری چون زابلستان، سکستان و نیمروز نیز یاد می شده است.

در کتاب تاریخ سیستان از این منطقه با عنوان سیوستان یعنی سرزمین مردانِ مرد یاد می شده است.

مورخین قدیم یونان، سرزمین واقع در مسیر سفلای هیرمند را درانگیانا می خواندند که ضبط های دیگرش زرنگای و سرنگای می باشد. از این منطقه در کتیبه های داریوش اول در بیستون و تخت جمشید، تحت عنوان زرنک یاد شده است.

با ورود آخرین دسته از آریایی‌ها در حدود سال ۱۲۸ ق. م. که سکه یا سکاها نامیده می‌شدند از شمال ایران به طرف جنوب راه پیمودند تا به ایالت زرنک و کناره‌های دریاچه زره رسیدند و نام زرنک به واسطه ورود سکاها به سکستان تبدیل گردید و عربها سجستان می‌گفتند و بالاخره به سیستان تغییر نام یافت.

مرکز فعلی سیستان، زابل خوانده می شود. اگرچه در گذشته تحت عناوین نصرت آباد، نصیرآباد نیز خوانده می شده است.

از عناوین دیگر سیستان می توان به درنگا، درانژیان، مناسکاتینا، زارنگیا، زارنجی، زارایا، زاریس، بلده الجنود، دارالولایه و زاول نیز اشاره داشت.

 

[Baharan]

نژاد و زبان

راولینسون به لحاظ نژادی، سیستانی‌ها را همراه با جمشیدی‌های هرات، نمونه خالص نژاد آریایی می‌داند؛ هر چند آریایی‌ها در آستانه ورود، درگیری‌هایی با بومیان اصیل ایرانی داشتن که البته بعدها با هم اختلاط پیدا کردند. از این رو نمی‌توان از نژاد یکدست صحبت به میان آورد. زبان‌هایی که مردم سیستان بدان صحبت می‌کردند لهجه‌های میانه ایرانی چون پهلوی اشکانی، پارسی میانه یا پهلوی ساسانی بود. از شعرهایی که به لهجه میانه از اواخر ساسانی باقی مانده و در سده‌های آغازین هجری قمری رایج بود سرود آتشکده کرکو در سیستان است.

 

[Baharan]

مذهب



با توجه به آنچه در تاریخ آمده است گرشاسب، بناکننده سیستان و اولین حاکم آن خداپرست بود و این آیین تا زمان فرامرز بن رستم ادامه داشت. در زمان آفرین از جانشینان وی نیز که دین مجوسی رواج یافته بود، وی مردم را از آن بازمی داشت و بر شریعت داوود تحریض می‌کرد. آمده است که پس از پیکار رستم و اسفندیار بود که زرتشت دین مزدیسنان را آورد؛ اما رستم آن را نپذیرفت. خداپرستان بامداد و شبانگاه نماز می‌خواندند؛ پیش از آغاز شغل دنیایی خود، چه اندک و چه بسیار نماز می‌گزاردند و سپس بدان شغل می‌پرداختند؛ زنا، لواط، دزدی و خون ناحق ریختن در بین آنان حرام بود؛ مردار نمی‌خوردند و تنها آنچه ذبح شده بود برایشان حلال بود؛ صدقه بسیار می‌دادند؛ همیشه میزبان بوده، مهمان را نیکو می‌داشتند و دختر، خواهر و مادر را به زنی اختیار نمی‌کردند. گفته می‌شود در زمان کیخسرو، وی به آیین زردشتی گروید.
به لحاظ مذهبی این منطقه نزد زردشتیان جایگاه ویژه‌ای دارد. آنها معتقدند سیستان یازدهمین سرزمین نیک است که توسط اهورامزدا آفریده شده است. با توجه به کتب زردشتی این منطقه نه تنها محل تولد خاندان کیان بلکه محل ظهور سه موعود زردشتی است. به همین علت آنها برای دریاچه‌های هامون و هیرمند ارزش ویژه‌ای قائل هستند. در وندیداد آمده است که موعودهای زردشتی از کنار دریاچه کیانسیه (هامون) ظهور خواهند کرد. بنا به تفصیلی که در کتب پهلوی مندرج است ایزد نریوسنگ نطفه پیغمبر (موعودهای زرتشت) را به فرشته آب یعنی ناهید سپرد تا نگهداری کند و مادران آنها با نوشیدن آب این دریاچه فرزندان خود را به دنیا خواهند آورد. موعود اول، هوشیدر است که سی سال مانده به پایان سده دهم از هزاره زرتشت از دوشیزه‌ای به نام نامیگ پد؛ دومین موعود هوشیدر ماه، سی سال مانده به پایان هزاره هوشیدر از دوشیزه‌ای دیگر به نام وه پد و سومین موعود مزدیسینی سوشیانث، سی سال مانده به پایان دهمین سده از هزاره هوشیدر ماه از دوشیزه‌ای پانزده ساله به نام گواگ پد که همگی از نسل زرتشت هستند متولد می‌شوند. در دوره هخامنشان، اشکانیان و ساسانیان سیستان بسیار آباد بوده و یکی از مهمترین مراکز عمده دین زردشتی محسوب می‌شده است. همچنین در بیان علت نبرد رستم و اسفندیار چنین آمده است که چون زرتشت دین مزدیسنان را آورد با نپذیرفتن این آیین توسط رستم، بین این دو جنگ واقع شد.
همچنین در عصر ساسانیان، سیستان به عنوان یکی از مراکز مسیحیان نسطوری معرفی گردیده است.

 

[Baharan]

موقعیت علمی


در عصر ساسانیان تا قرون اولیه اسلامی ولایت سیستان موقعیت ممتازی به دست آورده بود. زیرا با ولایات بودایی نشین کابل و بامیان همسایه بود و روحانیون بودائی عموما با ریاضیات و طبیعیات آشنا بودند و سیستان از همسایگی با آن ولایات استفاده علمی می‌کرد و این ولایت مرکز بحث و تدریس دروس ریاضی و طبیعی بوده است. سیستان به علت موقعیت اقلیمی، سیاسی و فرهنگی، مرکز پیوند فرهنگ‌های ماوراءالنهر، بین النهرین و هند و چین نیز به شمار می‌رفت.

 

[Baharan]

کشفیات باستانی

از نظر دکتر ریچارد فرای سیستان بهشت باستانشناسان است، زیرا آثار تاریخی بسیاری از تمام دوره‌های پیشین در این سرزمین موجود و دست نخورده باقی مانده است. آثار تاریخی قابل ذکر بسیاری در سیستان وجود دارد که از مهمترین شهرها و آثار کشف شده می‌توان بدین موارد اشاره کرد:

 

[Baharan]

_رام شهرستان


رام شهرستان" یا "ابرشهریار"، سرزمین اولیه سیستان، در محدوده‌ای میان کرمان و سیستان امروزی قرار داشت که به علت تغییر مسیر رود هیرمند و تبدیل این منطقه به بیابان، مردم مجبور به ترک این شهرستان و تاسیس زرنگ شدند. با وجود مدفون شدن رام شهرستان در زیر شن‌های کویر، تا قرن چهارم برخی از ابنیه و خانه‌های آن پابرجا بوده است. هرتسفلد نیز آثاری از خرابه‌های آن به دست آورد که مهمترین آن سه آتشکده است.

 

[Baharan]

_ شهر سوخته


در شصت کیلومتری جنوب زابل کنار جاده زابل به زاهدان و در شش کیلومتری قلعه رستم است. تپه‌هایی است که بیش از ۵۰ متر ارتفاع ندارد. وسعت آن دو کیلومتر و نیم متر مربع است و از مهم‌ترین مراکز شهرنشینی و تمدنی آسیا در عصر مفرغ بوده است. قدمت این تمدن را به ۳۵۰۰ تا ۴۰۰۰ سال ق. م تخمین می‌زنند.

 

[Baharan]

_کوه خواجه

به ارتفاع تقریبی نهصد متر در ۱۷ کیلومتری زابل و مانند جزیره‌ای ذوذنقه در وسط دریاچه هامون قرار گرفته است. بر این کوه تصویری نشسته از رستم پهلوان نقش است که گرزی دو سر در دست دارد. اورل اشتاین در کوه خواجه موفق به کشفیات قابل توجهی شده است. هرتسفلد خرابه‌های باقی مانده را کاخ فرمانداری از زمان اشکانیان می‌داند که در دو دوره متمایز ساخته شده است. کاخ اصلی عبارت از یک حیاط بزرگ که در چهار طرف آن چهار رواق ستون دار و قوس دار وجود دارد، می‌باشد. در کنار کاخ آتشگاهی است که شکلی مهرابی دارد. بالای این کوه آثار باستانی متعددی وجود دارد که از مهم‌ترین شان می‌توان بدین موارد اشاره نمود:

 

[Baharan]

_‌‌ _ قلعه دختر

این بنا به نام کوک کهزاد و تخت رستم است و احتمالا آتشگاه بوده است. تاریخ ساختمان این آتشکده را حدود قرن اول میلادی می‌دانند. ویرانه‌های اطراف آن را هم به دوران اشکانی و ساسانی نسبت می‌دهند.