ادبیات کهن صائب تبریزی

[یآقوت؛]

عاملای بلخی و امیر‌معزالدین موسوی که از معاصرین وی بوده‌اند،
هر یک منتخباتی از صائب تألیف کرده‌اند.
علاوه بر دیوان‌های متعدد، دو نامه و یک نثر که به شاه عباس نوشته شده است، از او موجود است.

 

[یآقوت؛]

به گفته برخی از محققان،
صائب أشعاری از مضامین قرآن،
احادیث اهل‌بیت(ع) و برخی از وقایع تاریخی خصوصا واقعه کربلا سروده است.

 

[یآقوت؛]

آب خوردن از مروّت نیست در عاشور و تو چشم میگون را ز خون خلق مستان کرده‌ای
من و دو چشم تر و خاک کربلا صائب ز عافیت طلبان سیر اصفهان تنها
گردی است خط یار که چون خاک کربلا در منزلت به خون دو عالم برابرست
سبحه ای کز خاک پاک کربلا سامان دهند بی تذکر بر زبان رشته اش ذکر خداست
چند روزی بود اگر مهر سلیمان معتبر تا قیامت سجده گاه خلق مهر کربلاست

 

[یآقوت؛]

به گفته‌ی برخی از شاعران و محققان، صائب بزرگترین شاعر سبک هندی و اصفهانی است و یکی از چهار غزل ‌سرای بزرگ ایران بعد از سعدی (۶۹۰ق)، مولوی (۶۷۲ق) و حافظ (۷۹۲ق)می‌باشد.
شهرت او اغلب به خاطر سبک ویژه‌ای که در شیوه‌ی تشبیه و تمثیل یا روش توجیهی دارد، مورد توجه شاعران بوده است.
طرز بیانش را از نظر فکر و خیال شباهتی به هیچ یک از سبک های گذشته ندانسته‌اند.
خود صائب از نظر افکارش چنین می‌گوید:

 

[یآقوت؛]

تتبُّع سخن ک.س نکرده‌ام هرگز کسی نکرده به من فن شعر از تلقین
به زور فکر بر این طرز دست یافتم صدف ز آبله‌ی دست یافت درّ ثمین

 

[یآقوت؛]

عده‌ای از لحاظ سبک و شیوه، اشعار صائب را اینگونه بیان کرده‌اند که؛

شیوه بیان عراقی داشته است.
عنصر خیال؛ صورت‌های گوناگون بیانی همچون تشبیه، استعاره، کنایه و تمثیل به کار برده است.
ایجاز؛ استفاده از مضامین نو و بیگانه در شعر استفاده کرده است.
ضرب‌المثل و تمثیلات در أشعارش به کار برده است.

 

[یآقوت؛]

تأکید بر استقلال واحد بیت در غزل؛ غزل سبک هندی مبتنی بر واحد بیت است.
ابیات غزل در این دوره حد و حدود ندارد و تکرار قافیه در آن امری طبیعی است.
شاعر این ابیات مستقل را به وسیله قافیه و ردیف به هم گره زده است.

 

[یآقوت؛]

گستردگی وسیع واژگان و ترکیبات مختلف؛
صائب در این دوره می‌کوشد که الفاظ خاص و ترکیبات تازه بیافریند
همچون آتشخانه، آبشار زیان، بم زدن، پاخوردن و..

 

[یآقوت؛]

تشخیص؛ صائب همه‌ی اجزای طبیعت را زنده می‌بیند چه در تشبیه و چه در استعاره‌ها مثل؛
چرخ یک حلقه‌ی چشم است و زمین مردمکش دو جهان زیرو زبر چون دو صف مژگان است

 

[یآقوت؛]

به گفته‌ی برخی از محققان اشعار صائب، با عموم مخاطبان ارتباط صمیمی برقرار می‌کند به گونه ای که به مضمون اندیشه‌ی مخاطب نزدیک است.
گفته شده، بعضی از سروده‌های صائب، با رویکردی از مضامین و مفاهیم عرفان نظری سروده شده است.
برخی از شعر شناسان براین باورند که در اشعار صائب یک معرفت دینی عمیق مشاهده می‌شود.