ادبیات کهن عبید زاکانی

[Ayumi]

آثار عبید زاکانی​

در این بخش به معرفی آثار خواجه نظام‌الدین عبیدالله زاکانی با تخلص شعری عبید زاکانی می‌پردازیم.

 

[Ayumi]

دیوان لطایف​

این دیوان شامل چند منظومه از جمله موش و گربه، صدپند و ریش‌نامه است. زبان این دیوان، همان ‌طور که از نام آن پیدا است، به تمامی طنز و لطیفه است که البته با زبان تند و صریح و گاهی رکیک عبید، ممکن است در نگاه اول چندان لطیف به نظر نرسد؛ اما لطافت آن در معانی والا، نگاه تیزبین، مهارت نقد و طنازی بی‌نظیر عبید است.

 

[Ayumi]

رساله‌ دلگشا​

«رساله‌ دلگشا» نام اثری منثور شامل حکایت‌های طنز بیشتر اجتماعی، اخلاقی و گاهی سیاسی است که دو بخش دارد. بخش اول به زبان فارسی و بخش دوم به زبان عربی نوشته شده است. حکایت‌های فارسی بیشتر ابداعی و لطیفه‌های عربی‌ اکثرا از حکایات طنز قدیمی عربی هستند که عبید آن‌ها را به سبک شیوای خود نوشته است.

 

[Ayumi]

رساله‌ اخلاق الاشراف​

رساله‌ «اخلاق الاشراف» نیز به زبان طنز نوشته شده است؛ اما تفاوت آن با دیگر آثار او در این است که عبید در این اثر با استفاده از نقیضه‌سازی آثار شاعران بزرگی چون فردوسی، حافظ، سعدی و واژگون‌سازی مفاهیم اخلاقی و دینی، به نقد و اعتراض به انحطاط اخلاقی و فساد می‌پردازد.

 

[Ayumi]

عشاق‌ نامه​

«عشاق‌نامه» مثنوی بلندی در وصف عشق و احوال عاشق و معشوق است. در لابه‌لای مثنوی، غزلیاتی نیز از زبان عاشق و معشوق سروده شده است. این اثر شامل ۶ غزل و ۲۷ مثنوی و درمجموع ۳۳ بخش است که همه در وصف عشق آتشین به معشوق و گفتگوی عشاق است.

 

[Ayumi]

دیوان اشعار​

دیوان اشعار عبید زاکانی شامل غزلیات، مثنویات، قصاید، رباعیات، مقطعات، ترکیبات و ترجیع‌بند است که بعضی به زبان طنز و بعضی دیگر جدی هستند.

 

[Ayumi]

منظومه موش و گربه​

اگر داری تو عقل و دانش و هوش

بیا بشنو حدیث گربه و موش

بخوانم از برایت داستانی

که در معنای آن حیران بمانی

 

[Ayumi]

می‌توان گفت موش و گربه معروف‌ترین اثر عبید زاکانی است که از محبوبیت بسیاری برخوردار است. داستان این قصیده که طنزی اعتراضی است، در شهر کرمان اتفاق می‌افتد. گربه‌های شهر که دشمنی و جنگ دیرین با موش‌ها داشتند، در ظاهر با موش‌ها عهد صلح و دوستی می‌بندند؛ ولی در واقع آن‌ها را فریب می‌دهند و عهد خود را می‌شکنند. جنگی بزرگ بین لشگر موش‌ها و گربه‌ها در بیایان‌های کرمان درمی‌گیرد. لشکر موش‌ها پیروز و شاه گربه‌ها گرفتار می‌شود؛ اما گربه‌شاه ریسمان را با دندان پاره کرده و به‌موش‌ها حمله‌ می‌کند و آن‌ها را شکست می‌دهد.

 

[Ayumi]

در این منظومه، عبید زاکانی به کنایه و تمثیل بیان می‌کند که ضعیفان و محرومان هرگز نباید به صاحبان قدرت اعتماد کنند؛ چراکه اگر به‌ظاهر نیز صلح و دوستی بین آنان برقرار شود، عاقبت قدرتمندان به خاطر منافع خود عهد صلح را می‌شکنند و هرگز دوست و از جنس محرومان نخواهند شد.

 

[Ayumi]

رساله‌‌ دلگشا

منظومه‌ موش و گربه است. همان طور که پیش‌تر اشاره شد، این اثر دارای دو بخش حکایات فارسی و عربی است. بسیاری معتقدند که رساله‌ دلگشا خنده‌دار‌ترین اثر عبید است چراکه حاوی حکایت‌های کوتاه طنزی است که با زبانی شیوا و روان اما بسیار صریح به نقد هرآنچه از نظر وی زشتی و بدی است، از خرافات تا فساد، ستم و جهل موجود در جامعه، می‌پردازد.