ادبیات کهن عطار نیشابوری

[یآقوت؛]

فریدالدین ابوحامد محمد عطار نیشابوری مشهور به شیخ عطّار نیشابوری (۱۱۴۶م/۵۴۰ق – ۱۲۲۱م/۶۱۸ق) یکی از عارفان، صوفیان و شاعران ایرانی سترگ و بلندنام ادبیات فارسی در پایان سدهٔ ششم و آغاز سدهٔ هفتم بود.
عطار در سال ۵۴۰ هجری قمری در نیشابور زاده شد و در ۶۱۸ هجری قمری به هنگام حملهٔ مغول به قتل رسید.

 

[یآقوت؛]

عطار نیشابوری شاعر و عارف بزرگ پارسی‌گوی، زاده‌ی قرن ششم و مقتول مهاجمان مغول در ابتدای قرن هفتم هجری است. آفریننده‌ی آثار جاودان منثور و منظومی که مدح ملکی نگفت و ممدوح شاعران بزرگی همچون مولوی و محمود شبستری شد. در این یادداشت نیم‌نگاهی به زندگینامه عطار نیشابوری داریم و به آثار این شاعر بزرگ و کم‌نظیر می‌پردازیم.

 

[یآقوت؛]

محمد ابن ابراهیم که بعدها شیخ فرید‌الدین عطارش خواندند، در سال‌های پایانی نیمه‌ی اول قرن ششم هجری پا به عرصه‌ی وجود نهاد. پدرش عطار و مرهم‌ساز و دردمندنوازی بود که دل در گرو عرفان و تصوف داشت. ابراهیم مجالس و هم‌نشین صوفیان بود و فرزند خردسالش محمد را نیز به همراه خود به مجالس آن‌ها می‌برد.

 

[یآقوت؛]

عطار نوجوان از این مصاحبت بهره‌ی بسیار برد که در آثار عرفانی و آفریده‌های میانه‌ی عمر او متجلی است.
عطار نیشابوری ابتدا به شغل پدر یعنی داروسازی و عطاری روی آورد، اما پس از آن ترک این شغل کرد.
برای این واقعه و تحول عطار داستان‌ها ساخته‌ و حکایت‌ها گفته‌اند.

 

[یآقوت؛]

از زندگی عطار نیشابوری و جزئیاتش کم‌تر اثر قابل اتکا و معتبری وجود دارد، تا آن‌جا که برخی از صاحب‌نظران این‌گونه گفته‌اند: «از مولوی صدبرابر بیشتر می‌دانیم تا عطار». سنایی نیز با این که قرنی پیش از عطار می‌زیست زندگانی روشن‌تر و کم‌ابهام‌تری نسبت به او دارد. آن‌چه از میان نوشته‌جات عطار و آثار دیگران برمی‌آید مختصری از اطلاعات کلی و شرح بعضی احوالات اوست. مختصری که در میان انبوهی از خرافه و مجعولات خود نیاز به بازیابی و بازخوانی دارد.

 

[یآقوت؛]

شیخ عطار نیشابوری در همان سال‌های ابتدایی زندگی مواجه با رخدادی تلخ و جانسوز شد. یورش غزها به خراسان و نیشابور و خونریزی و رفتار قساوت‌بار آنان در دیاری که جایگاه علم و حکمت بود، خاطره‌ای تلخ در خاطر جمعی مردمان نیشابور باقی گذاشت. عطار نیز از این هجمه و پیامدهای دردناک و هول‌انگیزش بی‌نصیب نماند. کودکی شش یا هفت‌ساله را تصور کنید که در میانه‌ی آشوبی خونین، قتل‌ و غارت و آزار را به چشم می‌بیند و تا سال‌ها در هر محفلی همچون افسانه‌ی وحشتناکی از زبان خرد و کلان می‌شنود.

 

[یآقوت؛]

بی‌شک این حادثه‌ی تلخ هیچ‌گاه از ذهن عطار نیشابوری رخت برنبسته و همواره همراهش بوده‌است.
او اما همچون شهرش برپاماند و بالید. با وجود تمام مصائب جلسات درس و بحث در مدارس نیشابور برقرار ماند و از رونق نیفتاد. نیشابور جایگاه خود را به‌عنوان مرکز فرهنگی خراسان حفظ کرد، جایگاهی که از قرن چهارم تا قرن ششم به این شهر اختصاص یافت.

 

[یآقوت؛]

مسلک عارفانه و صوفی‌پسند عطار نیشابوری باعث شد بسیاری از اصحاب خانقاه و دراویش به او نظر داشته‌باشند و اشعار و آثارش را گرامی بدارند. این بلندنامی البته بسیارانی را واداشت تا از اعتبار او بهره‌ای ناستوده ببرند و مجعولات و توهمات خویش را به نام او به مردمان عرفان‌دوست و صوفی‌مسلک عرضه کنند. از این رو در میان آن‌چه از عطار و به‌نام او باقی مانده، سره از ناسره شناختن صعب است و نیازمند سال‌ها کار و پژوهش. تاکنون بزرگان بسیاری کوشیده‌اند اثار اصیل عطار را تصحیح کنند و به پارسی‌زبانان علاقه‌مند عرضه بدارند.

 

[یآقوت؛]

از میان آنچه به عطار نیشابوری نسبت داده شده، صاحب‌نظران صحت انتساب چند اثر را قطعی دانسته‌اند.
این آثار شامل اسرارنامه، الاهی‌نامه، منطق‌الطیر (مقامات‌الطیور)، مصیبت‌نامه، مختارنامه، تذکره‌الاولیاء و دیوان قصاید و غزلیات اوست. از این میان تذکره‌الاولیاء و قصاید و غزلیات و رباعیات مختارنامه به‌تدریج و پراکنده پدید آمده‌اند.

 

[یآقوت؛]

عطار نیشابوری عمر و قلم خویش را صرف تعلیم عامه‌ی مردم و معرفت‌بخشی و پرورش اخلاقی و عرفانی آنان کرد.
او با اشراف‌زادگان و درباریان روابط گرمی نداشت؛ استغناء و طبع بلند برآمده از مشی عارفانه‌اش زبان‌زد همگان بود.
این مشی در یکایک آثار عطار متجلی است.