ادبیات کهن عطار نیشابوری

[یآقوت؛]

مختارنامه پنجاه باب دارد و هر باب موضوعی متفاوت. گستردگی موضوعات کتاب و تنوع آن‌ها بی‌نظیر است. گستره‌ای که از توحید تا صفت خط و خال معشوق را در برمی‌گیرد.

گفتم دل و جان در سر کارت کردم

هر چیز که داشتم نثارت کردم

‌

گفتا تو که باشی که کنی یا نکنی

کان من بودم که بی‌قرارت کردم

 

[یآقوت؛]

مختارنامه همچون گلستانی است که از هر رنگی گلی دارد. عطار نیشابوری به زبان جذاب رباعی گاهی از ناز و بی‌وفایی معشوق شکوه می‌کند و گاهی از میان خون رفتن می‌گوید.

گر مرد رهی میان خون باید رفت

وز پای فتاده سرنگون باید رفت

‌

تو پای به راه در نه و هیچ مپرس

خود راه بگویدت که چون باید رفت

 

[یآقوت؛]

مصیبت‌نامه اثر منظوم دیگری از عطار نیشابوری در قالب مثنوی ‌است. این مثنوی عرفانی شامل ۴۰ مقاله و ۳۴۷ حکایت است. مصیبت‌نامه شرح سفر آفاقی سالک و جستجو‌گری اوست. او تمام کائنات را می‌پیماید تا پاسخ پرسش خود را بیابد. از جماد و نبات گرفته تا عرش و کرسی او را به یک منزل رهنمون می‌شوند. او پاسخی جز وجود خود برای این پرسش نمی‌یابد. برخی وجه تسمیه‌ی این اثر را مصائبی می‌دانند که سالک در مسیر جستجوی حقیقت می‌بیند. مصیبت‌نامه را در کنار منطق‌الطیر از آثار سترگ عرفانی فارسی به‌شمار می‌آورند.

 

[یآقوت؛]

تذکره‌اولیاء کتاب منثور عطار نیشابوری در شرح حال اولیاء الاهی و بزرگان تصوف است. این نثر عرفانی کهن فارسی مشتمل بر یک مقدمه و ۷۲ باب است. مخاطبان این اثر درخشان و جذاب تنها مشتاقان ادبیات عرفانی نیستند؛ به قول استاد شفیعی کدکنی: «تذکره‌الاولیاء کتابی است که به دو گونه می‌توان آن را خواند: هم مثل کتاب حسین کرد قابل خواندن است هم به‌مانند تراکتاتوس ویتگن اشتاین» .

 

[یآقوت؛]

تذکره‌الاولیاء پر از حکایات و عبارات دل‌نشین و نغز است که این کتاب را به اثری خواندنی و جذاب تبدیل کرده‌است. محبوبیت تذکره‌الاولیاء در جهان اسلام باعث شد، فرهیختگان مسلمان از قدیم‌الایام در ترجمه‌ی این اثر ارزشمند بکوشند. این کتاب به زبان‌های عربی، ترکی و اردو ترجمه شده و گزیده‌هایی از آن به زبان انگلیسی نیز برگردانده شده‌است.

 

[یآقوت؛]

سرنوشت عطار در میانه‌ی دو جنگ رقم خورد. ابتدایش حمله‌ی خونبار غزها بود و انتهایش تهاجم وحشیانه‌ی مغول‌ها. مغولان خرابی به‌بار آمده از آشوب غزها را تکمیل کردند و آن‌چه از آبادی در نیشابور باقی‌ مانده‌بود به نابودی کشاندند. عطار نیشابوری یکی از بزرگ‌ترین قربانیان این هجمه‌ی خانمان‌سوز بود. او را که مویی در معرفت‌بخشی و تعلیم مردمان سفید کرده‌بود، با قساوت تمام به‌قتل رساندند. کتاب‌های عطار اما پیش از این واقعه در مناطق مختلف پارسی‌زبان پخش شده‌بود و از گزند مغولان محفوظ ماند. میراث به‌جامانده از عطار برای قرن‌ها روشنی‌بخش محفل عارفان و درس‌آموز ادبا و سخن‌دانان بوده‌است.

 

[یآقوت؛]

دربارهٔ پشت پا زدن عطّار به اموال دنیوی و راه زهد، گوشه‌گیری و تقوا را پیش گرفتن وی داستان‌های زیادی گفته شده‌است. مشهورترین این داستان‌ها، داستانی است که جامی نقل می‌کند: عطار در محل کسب خود مشغول به کار بود که درویشی از آنجا گذر کرد. درویش درخواست خود را با عطار در میان گذاشت، اما عطار همچنان به کار خود می‌پرداخت و درویش را نادیده گرفت. دل درویش از این رویداد چرکین شد و به عطار گفت: تو که تا این حد به زندگی دنیوی وابسته‌ای، چگونه می‌خواهی روزی جان بدهی؟ عطار به درویش گفت: مگر تو چگونه جان خواهی داد؟ درویش در همان حال کاسه چوبین خود را زیر سر نهاد و جان به جان‌آفرین تسلیم کرد. این رویداد اثری ژرف بر او نهاد که عطار دگرگون شد، کار خود را رها کرد و راه حق را پیش گرفت؛ که البته این روایت، به‌هیچ‌وجه پذیرفتنی نیست زیرا که زهد عطار از همان ابتدای کودکی نمایان بوده‌است.

 

[یآقوت؛]

مرگ عطار در سال ۶۱۸ هجری قمری به هنگام حملهٔ مغول بود؛ وی در نزدیکی دروازه شهر به دست سربازان مغول کشته شد.
علاوه بر این تمام آثار وی سوزانده شد و آثاری که از وی در دست است تنها آثاری است که قبل از حملهٔ مغول،
به سایر شهرها برده شده بودند.