آموزشی علم جهانی و امر بومی: دانش غرب و بینش شرق

[Zohre☆]

علم جهانی و امر بومی: دانش غرب و بینش شرق

در مواجهه با جامعه‌شناسی به مثابه‌ی «علم» کلی و جهانشمول و رابطه‌‌اش با امر خاص و محلی از همان آغاز دو گرایش عمده در مؤسسه‌ی مطالعات و تحقیقات اجتماعی وجود داشت. در یکسو چهره‌هایی چون

 

[Zohre☆]

غلامحسین صدیقی، جمشید بهنام و یحیی مهدوی، از علم جامعه‌شناسی در مقام یک علم جهانی جدید حمایت می‌کردند و سعی داشتند در عین حفظ کلیت‌گرایی آن و دفاع از جهانشمولی‌اش، به واسطه‌ی معطوف‌ساختن آن

 

[Zohre☆]

به موضوعات و مسائل خاصِ مرتبط با جامعه‌ی ایران پای قسمی بومی‌گرایی معتدل را به میان بکشند که با وجود آنکه نسبت به مختصات و خصوصیات جامعه‌‌ی خود حساس است اما سودای جانبداری از «بینش شرقی»

 

[Zohre☆]

ندارد و در پی ساختن گفتاری موازی و در تقابلِ با «دانش غربی» نیست. کسی چون بهنام تا جایی پیش می‌رود که تلاش برای تحقق چنین وضعی را صورت تازه‌ای از استعمار می‌داند: «می‌بایست از ایدۀ جامعه‌شناسی به

 

[Zohre☆]

مثابۀ علم مطلق حمایت کرد، در عین آنکه جامعه باید ممیزات خود را بشناسد. بنابراین باید درپی تلفیق بیرون و درون برآمد، و الا تعدد علوم اجتماعی باز دو جهان می‌سازد و تولیدکنندۀ شکل نوینی از استعمار جدید خواهد بود».

 

[Zohre☆]

برداشت چنین رویکردی از جامعه‌شناسی به دقیق‌ترین معنای کلمه برداشتی پوزیتیویستی است و برآمده از اقتضائات فهمِ سنتِ پوزیتیویستی از علم. در اینجا اما پوزیتیویسم بیش از آنکه مثلاً به معنای کمی‌سازی شناخت اجتماعی

 

[Zohre☆]

یا فهمی ناتورالیستی از جامعه یا تأکید بر وحدت روش‌شناختی علوم اجتماعی و طبیعی باشد به معنای باور به شأنیت «علمیِ» جامعه‌شناسی و دفاع از آن به مثابه‌ی یک علم مستقل و واجد قواعد عام و جهانشمولِ مختص به خود است.

 

[Zohre☆]

به این معنا خطی که امثال صدیقی، بهنام و مهدوی در جامعه‌شناسی پوزیتیویستی دنبال می‌کردند آشکارا ملهم از سنت دورکیمی بود. از همین رو آنجایی هم که اینان به قصد شناخت جامعه‌‌ی ایران پای امر بومی- محلی را وسط می‌کشند به سودای به‌دست‌دادن چیزی چون یک «جامعه‌شناسی شرقی-ایرانی» نیست.

 

[Zohre☆]

بومی‌گرایی این گروه را – البته اگر اساساً بشود چنین چیزی را به آنها نسبت داد – باید در پیوند با مسائل مربوط به «توسعۀ درون‌زا» فهمید. به این اعتبار، علوم اجتماعی، چنانکه در ادامه خواهیم دید، بنا بوده است در خدمت «حل مسئله»های عینی و انضمامی جامعه‌ی ایران عمل کنند و برای دولت و جامعه‌ای که با فرآیندهای مدرنیزاسیون دست به گریبان است و با معضل توسعه روبه‌رو است نقش راهبر و مشاور را ایفا کنند.

 

[Zohre☆]

بنابراین برای جامعه‌شناسان مذکور مسئله‌ی بومی‌گرایی به مثابۀ یک مسئله‌ی «هویتی» مطرح نمی‌شود. به تعبیر ساده‌تر، بومی‌سازی علوم اجتماعی به زعم اینان دستاویزی برای بازتعریف هویت «ما»ی شرقی در برابر «آنها»ی غربی نیست و تا به آخر صرفاً ابزاری مطمئن و کارآمد برای شناخت عینی جامعه‌ی ایران باقی می‌ماند.