ادبیات کهن عنصرالمعالی کیکاووس

[Ayumi]

کیکاووس ملقب به عنصر المعالی یکی از نویسندگان قرن پنجم است نام پدرش اسکندر و نام مادرش یکی از دختران مرزبان بن رستم در سال 412 ه ق. به نیا آمد. در سال 475 هق. همراه با پایان تالیف قابوس نامه وفات نمود و حدود 63 سال عمر کرد.

 

[Ayumi]

هشت سال ندیم خاص سلطان مسعود مودود بود وی از شاهزادگان خاندان زیاری است که در قرن چهارم و پنجم در گرگان ، گیلان ، طبرستان و ری ، شهریاری کرده اند . و در زمان قدرت قلمرو ایشان از یک سو به دریای خزر و از سوی دیگر سرحد خراسان و از یک سو همدان و از سوی دیگر اصفهان بود فرمانروایی این سلسله از مرداویج بن زیار شروع به حکومت گیلان شاه فرزند عنصر المعالی خاتمه می یابد.

 

[Ayumi]

در دوران سلطنت سلجوقیان به تدریج قدرت خویش را از دست داده سرانجام هنگامی که فقط بخشی از گرگان و طبرستان عمارت داشتند ، با مرگ گیلان شاه اخرین بازمانده این سلسله ستاره بخت و دولت آنها به افول گرائید. کیکاووس با دختر سلطان محمود ازدواج و از او یک پسر به نام گیلان شاه داردکیکاووس در حدود سال 462 (قمری) یعنی در سن 50 سالگی توبه کرد و به حج رفت.

 

[Ayumi]

عنصرالمعالی در قابوس نامه در باب (( ترتیب شراب خوردن)) ، برای پسرش گیلان شاه سخن می گوید، در این مورد می نویسد:"شراب خوردن را نگوییم که بخور و نگویم مخور، که جوانان به قول کسی از فعل جوانی باز نگردند، که مرا بسیار گفتند و نشنودم ، تا بعد پنجاه سال ایزد تعالی بر من رحمت کرد و مرا به توبه ارزانی داشت.

 

[Ayumi]

"ابتدا به غزو، هندوستان و سپس به گنجه و حج وی در گنجه نزد امیرابوالسوار شاووربن فضل پادشاه شهدادی به سر برد.مهمترین جنبه ای که مؤلف در این کتاب از خویش اشکار می کند ، صراحت بیان صدق لهجه اوست.

 

[Ayumi]

وی مردی بسیار پارسا ، درستکار و راستگو بوده است. این کتاب بهترین گواهی است ، از وسعت اطلاعات ، که وی در تاریخ گذشته ایران و اسلام کاملا مطلع بوده و تاریخ زمان خویش اگاهی کامل داشته ، در انشاء، عروض، طب،نجوم،موسیقی، فنون سواری ، سپاهی و مملکت داری توانایی تام داشته است.

 

[Ayumi]

میتوان گفت نیمه اول قرن پنجم را هم دوره جنگ و هم دوره علم و ادب باید دانست.شروع حاکمیت وی از سال 441 تا 462 (ق) می باشد یعنی در حدود 21 سال حکومت کرد.

 

[Ayumi]

عنصرالمعالی را میتوان یقینا مسلمان و پیرو مذهب سنت دانست و اعتقاد به پایبندی کامل وی به دین مبین اسلام اگر چه پس از یک توبه از بهره گیری بسیار او در جای جای قابوس نامه از ایات و احادیث و گفتار حضرت محمد (ص) و نیز پندهایی که به پسرش گیلان شاه میدهد ، به خصوص رفتن او به حج به خوبی آشکار می شود.

 

[Ayumi]

اگر چه وی ، با حفظ اعتقاد به اسلام ، سنن باستانی را ارج می نهاده است کیکاووس نویسنده شیوا و هم شاعری ، توانا بود، در تربیت و تقویت شعرا، همت بسیار گماشت ، فصیحی جرجانی شاعر دربارش بود ولی قصه وامق و عذری را به نام او ، به نظم در اورد. و حکومت غزنویان سلجوقیان اسماعیلیان باوندیه ، از عوامل باعث شکست خاندان زیاری بوند.

 

[Ayumi]

کیکاووس در حدود 63 سالگی اش که مصادف با در گذشتش بود، کتاب قابوس نامه را در نصیحت به پسرش گیلان شاه در چهل و چهار باب تألیف کرده است محمد تقی بهار معتقد است که این کتاب از حیث شناسایی و تمدن قدیم معیشت ملی و علم زندگی و دستور حیات در کتاب مذکور مندرج است، باید او رامجموعه تمدن اسلامی پیش از مغول نامید.