معرفی کتاب فیه ما فیه

['Nika]

نویسنده: مولانا جلال الدین محمد بلخی
راوی: مریم محبوب
ناشر صوتی: انتشارات نیستان

 

['Nika]

مولانا جلال الدین محمد بلخی، ملقب به خداوندگار، در کنار حکیم ابوالقاسم فردوسی، سعدی شیرازی و جناب حافظ، یکی از نوابغ مسلمِ تاریخ ادبیات فارسی و از ستارگان بی‌فروغ اندیشه‌ی ایرانی - اسلامی‌ست. جایگاه او البته در این میان ممتاز است؛ چه، او از جمله‌‌ی آن معدود بزرگانی است که درخشش آرا و عقایدشان (و نه هنرشان)، از پس گذر قرن‌ها، نه تنها ذره‌ای رنگ کهنگی به خود نمی‌گیرد، بلکه هر روز شمار بیشتری از انسان‌ها را مفتون و مجذوب خود می‌سازد؛ و این امری‌ست که فی‌المثل درباره‌ی سعدی و فردوسی کمتر می‌بینیم، و درباره‌ی حافظ، به نحوی دیگر. پس بجاست که از خود بپرسیم راز جاذبه‌ی پایان‌ناپذیر مولانا در کجاست؟

 

['Nika]

طبعاً در پاسخی که به این سوال می‌دهیم، باید سهم قابل توجهی را به قدرت شاعری مولانا بدهیم؛ همو که اگرچه به گواه آثارش از شعر و شاعران دل خوشی نداشت (در فیه ما فیه می‌خوانیم: ولله که من از شعر بیزارم)، خودْ یکی از برترین شعرای تمام اعصار بود! این البته همه‌ی تناقضِ ظاهری‌ای نیست که در مولوی می‌بینیم. او همان اندازه که به شعر و شاعران می‌تاخت، فلسفه و فلاسفه را نیز از نواخت‌های بی‌رحمانه‌اش بی‌نصیب نمی‌گذاشت! اما در کمال شگفتی، و علی رغم آنچه درباره‌ی خویش می‌گفت و می‌پنداشت، خودْ به گواه فرازهای گوناگونی از آثارش، فیلسوفی بود با ذهنی وقّاد.

 

['Nika]

البته انکار نمی‌کنیم که وجه عرفانی اندیشه‌ی او در کل پررنگ‌تر است تا وجه فلسفی آن، اما این را نیز نباید از یاد ببریم که بسیاری از احتجاجات او، خصوصاً در بحث‌های جدلی‌اش در مثنوی، رنگ‌وبوی منطقی و فلسفی دارند. حال، به آنچه موضوع بحث بود بازگردیم. راز فریبایی آثار مولانا را در کجا باید جست؟ اگر از زبان دلکش و بی‌مانند شعر او (به تعبیری، از وجه منحصراً ادبیِ مولانا) بگذریم و این را پاسخی کامل به مسئله‌ی خود ندانیم، دلایل بزرگی مولانا را در چه جای دیگری باید بجوییم؟

 

['Nika]

ارائه‌ی پاسخی سرراست به این پرسش ساده نیست. اما احتمالاً همه‌ی افرادی که با آثار مولانا مأنوس بوده‌ و هستند، در این باره متفق‌القول باشند که در اندیشه‌ی او و نوع نگاهش به انسان و زندگی، کیفیتی هست که برای تمام آدمیان، فارغ از اعتقاداتشان و همچنین بافت فرهنگی‌ای که در آن به سر می‌برند، همزمان تسلی‌بخش و برانگیزاننده است. تسلی‌بخش، زیرا الوهیتِ تابانِ اندیشه‌ی او بی‌زمان و بی‌تاریخ است؛ و برانگیزاننده، از آن جهت که در بینش شاعرانه - عارفانه‌ی او شور و سودایی‌ست غریب و آن‌جهانی.

 

['Nika]

درباره‌ی الوهیت موجود در آثار مولوی، یا به تعبیر کلی‌تر، الهیاتی که او نمایندگی می‌کند، باید گفت که جهان‌شمولیِ آن چنان است که نظیرش را در کار کمتر عارف و الهی‌دانی می‌بینیم. منظور از جهان‌شمولی، آن است که مسئله‌ی الهیاتی مولانا، در یک کلام، رابطه‌ی انسان با خداوند است و در این میان، تعلقات اسلامی او و دلبستگی‌اش به اشاعره، چندان اهمیت و موضوعیتی ندارد. به همین جهت است که فی‌المثل، یک مسیحیِ اهل آمریکا می‌تواند همان لذتی را از مطالعه‌ی مثنوی، فیه ما فیه و یا مکتوبات ببرد که یک ایرانیِ مسلمان. این البته خاصیت عرفان به طور کلی‌ست. به واقع اندیشه‌ی عرفانی در ذات خود جهان‌شمول و وحدت‌گراست، و تفاوت‌ و کثرت‌ در آن یا انکار شده و یا نادیده گرفته می‌شود.

 

['Nika]

اما آنچه مولانا را از عارفان دیگری چون ابن عربی متمایز می‌کند، این است که وحدت‌گراییِ عرفانی در کار او، با زیبایی و روشن‌ضمیری، یعنی با شعر و فلسفه که مولانا به ظاهر از هر دو تبری می‌جست، ترکیب شده است؛ و نتیجه، چنان‌که می‌دانیم، منظومه‌ی فکری - ادبیِ بی‌مانندی‌ست که خصوصاً برای انسانِ معناباخته‌ی امروز جذاب و سحرانگیز است.