آموزشی مجاز

[آیناز]

مجاز
مَجاز در لغت به معنی راه گذر و گذشتن است و در اصطلاح ادبی استعمال کلمه‌ای در غیر معنی حقیقی خود است که از جهتی مناسبت با معنی اصلی داشته باشد. در واقع، مجاز در برابر حقیقت قرار می‌گیرد. بنابراین، می‌توانیم چنین بگوییم که هرگاه کلمه‌ای را در معنا به جای کلمه‌ دیگری بیاوریم، مجاز به کار برده‌ایم.

 

[آیناز]

دقت کنید که نمی‌توانیم هر کلمه‌ای را جایگزین کلمه‌ای دیگر کنیم و بگوییم مجاز است. باید رابطه‌ای وجود داشته باشد که این جایگزینی را توجیه کند. به این رابطه در اصطلاح ادبی «علاقه مجاز» می‌گوییم. ادبا علاقه‌های مجاز را در دسته‌های مختلفی بیان کرده‌اند که در ادامه، به برخی از آن‌ها اشاره می‌کنیم:

 

[آیناز]

مجاز به علاقه جزئیه
در این مجاز جزئی از یک شئ به جای کل آن به کار می‌رود. مثلاً وقتی می‌گوییم «سرتان سلامت»، جزئی از بدن را به‌ جای کل آن به استعمال کرده‌ایم و می‌گوییم سر مجاز از بدن است به علاقه جزء به کل یا علاقه جزئیه. در بیت زیر از نظامی، بیت مجاز از شعر به علاقه جزء به کل است:

به یاد روی شیرین بیت می‌گفت
چو آتش تیشه می‌زد کوه می‌سفت

 

[آیناز]

مجاز به علاقه کلیه
علاقه کلیه برعکس علاقه جزئیه است و کل یک شئ به جای جزئی از آن به کار می‌رود. در بیت زیر از مسعود سعد سلمان، منظور از «آب سر»، همان «آب چشم» است و سر مجاز از چشم به علاقه کلیه است:

آب صافی شده است خون دلم
خون تیره شده است آب سرم

 

[آیناز]

مجاز به علاقه محلیه
در مجاز به علاقه محلیه، محل چیزی را به جای خود ان به کار می‌بریم. مثلاً در بیت زیر از سعدی، «سر» که محل تفکر و عزم و اراده است به کار رفته است:

سر آن ندارد امشب که برآید آفتابی
چه خیال‌ها گذر کرد و گذر نکرد خوابی

 

[آیناز]

مجاز به علاقه حالیه
در مجاز به علاقه حال، حال را بیان می‌کنیم و منظورمان محل است. در بیت زیر از حافظ، «می» مجاز از «ظرف می» است:

گل در بر و می در کف و معشوق به کام است
سلطان جهانم به چنین روز غلام است

 

[آیناز]

مجاز به علاقه سببیه
در مجاز به علاقه سببیه سبب چیزی را به جای خود آن چیز به کار می‌بریم. در بیت زیر از عطار، «بازو» سبب و علت نیرو و قدرت و مجاز از آن است:

خسروی کارگدایی کی بود
این به بازوی چو مایی کی بود

 

[آیناز]

مجاز به علاقه لازمیه
در این مجاز، چیزی را به جای چیزی دیگر به کار می‌بریم که همراهی دائمی با آن دارد. در بیت زیر از مولوی، حلق مجاز با علاقه لازمیه از دهان و زبان است:

گر نبندی زین سخن تو حلق را
آتش گیرد بسوزد خلق را

 

[آیناز]

مجاز به علاقه آلیه
در مجاز به علاقه آلیه، ابزار (به ویژه اندام‌های بدن) را به جای کاری که با آن ابزار انجام می‌شود به کار می‌بریم. در بیت زیر از سعدی، «زبان» مجاز از «سخن گفتن» است:

برآشفت عابد که خاموش باش
تو مرد زبان نیستی گوش باش

 

[آیناز]

می‌توان چنین گفت که استعاره خود نوعی مجاز است و علاقه مجاز همان مشابهت.